Αναδρομή και προοπτική
Η Χάρτα των Αθηνών μετά από 80 χρόνια
«Εν πλω» από τη Μασσαλία ως την Αθήνα το 1933 πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες συζήτησαν για την «λειτουργική πόλη». Δέκα χρόνια αργότερα δημοσιεύτηκε η Χάρτα των Αθηνών. Ογδόντα χρόνια μετά μια διεθνής ομάδα αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών επαναλαμβάνει εκείνο το δρομολόγιο ξανασυζητώντας για πόλεις όπως η Αθήνα ως αστικούς χώρους κοινωνικών και πολιτισμικών ανατροπών και τάσεων. Η δημοσιογράφος Μαίρη Αδαμοπούλου μίλησε με τη συντονίστρια του εγχειρήματος, την αρχιτέκτονα Σοφία Ντώνα.
«Πληγή» για τις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις αποδείχθηκε το πρόβλημα της αστυφιλίας και της οικιστικής ανάπτυξης ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα. Με στόχο την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών ώστε οι πόλεις είτε να παραμείνουν, είτε να ξαναγίνουν βιώσιμες για τους κατοίκους τους, πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες συζήτησαν το 1933 στο 4ο CIAM (Διεθνές Συνέδριο Νέας Αρχιτεκτονικής) για τη «Λειτουργική Πόλη» και δέκα χρόνια αργότερα εξέδωσαν τη «Χάρτα των Αθηνών». Φέτος, 80 χρόνια μετά το ιστορικό εκείνο ταξίδι από την Μασσαλία στην Αθήνα με το πλοίο Πατρίς και με πρωτοβουλία της αρχιτέκτονας Σοφίας Ντώνα, μια διεθνής ομάδα αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών επανασυνδέονται με τη σκέψη της Χάρτας των Αθηνών και συζητούν – και πάλι «εν πλω» - για πόλεις όπως η Αθήνα ως αστικούς χώρους κοινωνικών και πολιτισμικών ανατροπών και τάσεων. Πρότζεκτ που αποτελεί παραγωγή του Goethe-Institut Athen.
Λίγο πριν η ομάδα σαλπάρει και πάλι από τη Μασσαλία, που συμβαίνει να είναι φέτος και Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, η Σοφία Ντώνα μας μιλά για τη σημασία του ιστορικού εγχειρήματος, τις προσδοκίες από την επανάληψη του οκτώ δεκαετίες αργότερα και το μέλλον των πόλεων της Ευρώπης.
Μαίρη Αδαμοπούλου: Τι συνέβη στο 4ο Διεθνές Συνέδριο Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής το 1933;
Σοφία Ντώνα: Η χάρτα των Αθηνών ήταν το αποτέλεσμα του 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής CIAM, το οποίο πραγματοποιήθηκε το 1933 πάνω στο πλοίο «Πατρίς» σε ένα ταξίδι από τη Μασσαλία στον Πειραιά και την Αθήνα. Το θέμα του συνεδρίου ήταν η «Λειτουργική Πόλη» και αφορούσε στην ανάλυση και ‘θεραπεία’ των πόλεων από τις συνθήκες διαβίωσης που είχαν προκύψει λόγω της βιομηχανοποίησης και της αστυφιλίας, θέτοντας θέματα όπως ο νέοι οικισμοί, οι αρχές προσανατολισμού με βάση τον ήλιο, ο ρόλος των ιστορικών κτιρίων και κέντρων στις μοντέρνες πόλεις, ο μοντέρνος δρόμος και η σχέση του με την κατοικία, το μέγεθος και η κατάσταση των χώρων εκπαίδευσης και αναψυχής.
Στο εν πλω συνέδριο του 1933 και στην έκθεση που πραγματοποιήθηκε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο παρουσιάστηκαν από τις εθνικές ομάδες 33 πόλεις με τη μορφή χαρτών με ενιαίο συμβολισμό, που ανέλυαν τις τέσσερις λειτουργίες (κατοικία, εργασία, αναψυχή, κυκλοφορία) ώστε να μπορεί να γίνει η σύγκριση των πόλεων. Τα συμπεράσματα του συνεδρίου δημοσιεύτηκαν στα Τεχνικά Χρονικά του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας το Νοέμβριο του 1933.
Και τι προέβλεπε η Χάρτα των Αθηνών που εκδόθηκε δέκα χρόνια αργότερα;
Η Χάρτα των Αθηνών εκδόθηκε στο Παρίσι (1943) από τον Le Corbusier δέκα χρόνια μετά το συνέδριο και αντιμετωπίστηκε - και λόγω της δομής με την οποία αποτυπώνει τα 95 άρθρα της - ως μανιφέστο του μοντέρνου κινήματος. Η Χάρτα αναφέρεται στην οργάνωση της πόλης ως σύνθεση των τεσσάρων λειτουργιών σε ζώνες (zoning), στην έννοια της ‘οικονομίας’ στο χώρο σε σχέση με τις μετακινήσεις μεταξύ των λειτουργιών της πόλης, στην ορθή χρήση των τεχνολογικών δεδομένων της εποχής, και κυρίως στην ανάγκη επίλυσης των προβλημάτων που απορρέουν από την ιδιοκτησία της γης με βασική θέση ότι η σωστή οργάνωση των πόλεων απαιτεί την υποταγή του ιδιωτικού συμφέροντος στο συμφέρον της ολότητας.
Εφαρμόστηκε κάτι από όσα προέβλεπε η Χάρτα των Αθηνών;
H Χάρτα επηρέασε τη μεταπολεμική πολεοδομία και αντιμετώπισε μέχρι σήμερα σκληρή κριτική όσον αφορά τη μη λειτουργικότητα τελικά των πόλεων που σχεδιάστηκαν με βάση τις αρχές της (Brasilia, Pruitt-Igoe). Η κατεδάφιση του πολεοδομικού οικιστικού συγκροτήματος Pruitt-Igoe στην πολιτεία του Μιζούρι θεωρήθηκε από κάποιους το τέλος της μοντέρνας αρχιτεκτονικής.
Η Χάρτα αναφέρθηκε σε μια ιδεολογία για την εποχή πρωτοποριακή αλλά και βασισμένη σε σοσιαλιστικές ιδέες στοχεύοντας στην καλύτερη διαβίωση των ανθρώπων στις πόλεις, προσπαθώντας να προσφέρει ήλιο, αέρα και συνθήκες υγιεινής και διατυπώνοντας για πρώτη φορά πως ‘η αρχιτεκτονική είναι πρώτα απ’ όλα μια κοινωνική πράξη’, όπως επισημαίνει ο Γιώργος Κανδύλης στο επίμετρο για την ελληνική έκδοση της Χάρτας των Αθηνών. Ίσως η πιο παράδοξη εξέλιξη της Χάρτας να είναι η απόφαση του Σεΐχη Μοχάμετ μπιν Ρασίντ αλ Μάκτουμ το 2008 να κατασκευάσει στο Άμπου Ντάμπι την Ακτινοβολούσα Πόλη (Ville Radieuse) του Le Corbusier, ένα σχέδιο για μια ιδεαλιστική πόλη που επηρέασε τη Χάρτα των Αθηνών και αντιμετωπίζεται σαν μοντερνιστικό φολκλόρ με τον ίδιο τρόπο που στήνονται νησιά σε σχήμα φοίνικα, ή αντίγραφα της Σαντορίνης στο Ντουμπάι και στο Κατάρ.
80 χρόνια αργότερα πόσο διαφορετική είναι η κατάσταση;
Σήμερα 80 χρόνια μετά το 4ο CIAM και 70 χρόνια μετά την έκδοση της Χάρτας των Αθηνών η διάσπαση της πόλης σε ζώνες που πρότεινε η Χάρτα και η οποία μοιράζει την ανθρώπινη λειτουργία σε οκτώ ώρες εργασίας, οκτώ ώρες διασκέδασης και οκτώ ώρες ύπνου, μοιάζει παράξενη προσέγγιση στις σύγχρονες μητροπόλεις όπου όλες οι χρήσεις αναμειγνύονται μαζί (η εργασία, η διασκέδαση, ο ύπνος, τα καταστήματα με τις κατοικίες, τα ιστορικά κτίρια δίπλα στα σύγχρονα) και συνθέτουν τη ζωή της πόλης. Και ενώ στο 4ο CIAM του 1933 αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι οραματιζόντουσαν νέες πόλεις σχεδιασμένες από την αρχή, η αρχιτεκτονική σήμερα έρχεται ολοένα και περισσότερο να συνδεθεί με την υπάρχουσα κατάσταση, την καθημερινότητα, τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, τις πρακτικές των κατοίκων, και να δράσει όχι μόνο μέσα από το σχεδιασμό και την ανοικοδόμηση κτιρίων αλλά και μέσα από δράσεις που αφορούν τα κοινά, τη διαχείριση χώρων, την πολιτική και τη δημόσια σφαίρα.
Υπάρχουν λύσεις που να είναι εφαρμόσιμες σε όλες τις πόλεις ή κάθε πόλη αποτελεί μεμονωμένη περίπτωση;
Οι ιδέες και πρακτικές των αρχιτεκτόνων εστιάζουν στη μικρή τοπική κλίμακα και στα χαρακτηριστικά που αφορούν τις κοινότητες και τους κατοίκους, αλλά συχνά οι ιδέες αυτές αποκτούν υπερτοπικό χαρακτήρα μέσα από τη χρήση της σημερινής τεχνολογίας του διαδικτύου αλλά και μιας συνεχούς μετακίνησης που επιτρέπει η εποχή μας. Η ενεργοποίηση του θεάτρου Εμπρός στην Αθήνα αντιστοιχεί με το Teatro Valle στη Ρώμη, τα house projects στο Ντιτρόιτ έχουν κοινά χαρακτηριστικά με αυτά στη Λειψία, οι συγκεκριμένες όμως δράσεις εστιάζουν και αφορούν ξεχωριστά την τοπική κοινότητα.
Υπάρχει ελπίδα να αλλάξει το προφίλ των σύγχρονων πόλεων ή μήπως πάλι θα διατυπωθούν απλώς προτάσεις που θα μείνουν στο συρτάρι;
Κατά τη γνώμη μου είναι σημαντική η σύνδεση και η επικοινωνία ανάμεσα σε αυτές τις ομάδες και τις αρχιτεκτονικές πρακτικές και σε αυτή τη σύνδεση και ανταλλαγή ιδεών βρίσκεται η ελπίδα στο να βελτιωθούν οι σύγχρονες πόλεις. Σε μια τέτοια λογική εστιάζει το εγχείρημα On Board που επιχειρεί να ξεκινήσει ένα διάλογο σε σχέση με τον επαναπροσδιορισμό της αρχιτεκτονικής σήμερα, καλώντας αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες να συναντηθούν και να πραγματοποιήσουν υπό τις παρούσες συνθήκες ένα ταξίδι από τη Μασσαλία στην Αθήνα. Το ταξίδι θα περιλαμβάνει τρεις στάσεις στις πόλεις της Μασσαλίας (Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2013), της Ανκόνας (16η Biennale των Νέων Δημιουργών της Ευρώπης & της Μεσογείου) και της Αθήνας, τον τελικό προορισμό. Στις πόλεις αυτές η ομάδα των 8 ατόμων από τη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ιταλία και την Ελλάδα θα παρουσιάσει και θα μεταφέρει τις ιδέες της, συναντώντας ένα ευρύτερο κοινό από αρχιτέκτονες, πολεοδόμους καλλιτέχνες και θεωρητικούς σε κάθε τόπο με στόχο τη μεταφορά αυτών των συζητήσεων μέσα από ένα ταξίδι εμπνεόμενο από το 4ο CIAM του 1933.