Το θεατρικο τοπιο στην Ελλαδα
ολο και πιο πολυμερες

Ενώ οι ολοένα επιδεινούμενες εργασιακές συνθήκες και η έλλειψη επαγγελματικών προοπτικών είναι αποθαρρυντικές για τους ανθρώπους του θεάτρου στην Ελλάδα, την ίδια στιγμή μια δυναμική σκηνική δραστηριότητα τραβά την προσοχή. Οι θεατρικές παραστάσεις συχνά δεν νοούνται μόνον ως τέχνη αλλά και ως κοινωνική δράση. Η Ελένη Βαροπούλου περιγράφει τις σύγχρονες νέες τάσεις μέσα σε μια ευρωπαϊκή χώρα που πλήττεται από την κρίση.

Απρίλιος 2013. Στην Ελλάδα του σήμερα: Αυτό σημαίνει και για τους ανθρώπους του θεάτρου μεγάλη οικονομική πίεση –τόσο σε προσωπικό όσο και σε εργασιακό επίπεδο– σημαίνει επίσης διαρκή ανασφάλεια. Μια καταστροφική θα λέγαμε αποδιάρθρωση του δημόσιου θεατρικού τομέα και του θεσμού των επιχορηγήσεων είναι οι επιπλέον παράγοντες από τους οποίους υποφέρουν οι άνθρωποι της σκηνικής τέχνης. Ενώ οι ολοένα επιδεινούμενες εργασιακές συνθήκες και η έλλειψη επαγγελματικών προοπτικών δημιουργούν ένα αποθαρρυντικό κλίμα, την ίδια στιγμή μια δυναμική σκηνική δραστηριότητα τραβά την προσοχή. Οι θεατρικές παραστάσεις που ανεβαίνουν στο πλαίσιο αυτό συχνά δεν νοούνται μόνον ως τέχνη αλλά και ως κοινωνική δράση. Με ευρηματικότητα και χωρίς να φοβούνται να πάρουν ρίσκο, οι εκπρόσωποί της κάνουν πράξη έναν νέο ριζοσπαστισμό, από τον οποίο αναδύονται ενδιαφέρουσες στρατηγικές επιβίωσης και συνάμα καινούργιοι καλλιτεχνικοί δρόμοι επαφής και επικοινωνίας με το κοινό, ενώ συχνά μέσα από τις καλλιτεχνικές και πολιτικές θέσεις τους εκδηλώνεται μια εντυπωσιακή δύναμη αντίστασης.

Παλιοί χώροι αλλάζουν χρήση

Λαμβάνοντας υπόψη τις αντίξοες οικονομικές συνθήκες, εκπλήσσει το γεγονός ότι την περασμένη χρονιά στην Αθήνα μόνο είχαμε περίπου 400 θεατρικές παραγωγές. Στις παραστάσεις παρατηρείται σχεδόν πάντα μεγάλη προσέλευση, συχνά δε τα εισιτήρια εξαντλούνται. Σ΄ αυτό βοηθάει σίγουρα ότι οι τιμές των εισιτηρίων πολλές φορές είναι αρκετά χαμηλές, ή η είσοδος είναι ελεύθερη, ακόμη και με συνεισφορά κατά βούληση, στο πνεύμα του «ό,τι προαιρείσθε!». Παντού αξιοποιούνται εναλλακτικοί, ασυνήθιστοι χώροι, κάθε τόσο συναντά κανείς μια γκαλερί που μόλις άνοιξε, ένα στούντιο ή ένα καινούργιο bar-θέατρο. Ένα εγκαταλειμμένο κτίριο μετατρέπεται σε πολιτιστικό κέντρο πολλαπλών χρήσεων. Eκδηλώσεις και παραστάσεις πραγματοποιούνται σε κάποιο παλιό βυρσοδεψείο ή τυπογραφείο, σε λοφτ, σε σπίτια ιδιωτών, σε στεγασμένα πάρκινγκ, σε εισόδους πολυκατοικιών ή σε υπαίθριους χώρους όπως πλατείες, δίνοντας τη δυνατότητα μιας διαφορετικής θεατρικής εμπειρίας.

Ύστερα από τη 12ετή λειτουργία του «Bios» σε κτίριο με βιομηχανικό παρελθόν, ταυτόχρονα συναυλιακός χώρος και μπαρ, όπου artists in residence, περφόρμερ και ξένες θεατρικές ομάδες έχουν δώσει παραστάσεις παρουσιάζοντας τα θεατρικά τους κείμενα και αναπτύσσοντας τις ιδέες τους, ένα παράρτημα του «Bios» στήθηκε στο εγκαταλελειμμένο κτίριο των εκδοτικών επιχειρήσεων τριών από τα πιο δημοφιλή μεταπολεμικά περιοδικά [«Ρομάντσο», «Πάνθεον», «Βεντέττα»]. Επίσης, το Θέατρο Άττις εξασφάλισε μια δεύτερη στέγη, τις καινούργιες εγκαταστάσεις «Άττις – Νέος Χώρος» απέναντι στη παλιότερη στέγη του.

Καλλιεργώντας ουτοπίες

Άλλες εκφάνσεις αυτού του καλλιτεχνικού «μπουμ» με τις πολλές αυτόνομες, χειραφετημένες, ιδιωτικές δράσεις, που επιζητούν να καταλάβουν καλλιτεχνικά τον αστικό χώρο, είναι το «Camp» (Contemporary Art Meeting Point), στεγασμένο σε ένα κτίριο με θέα την ιστορική πλατεία Κοτζιά, αλλά και η «Knot Gallery», ή το «KET» (Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων), πρώην εργαστήριο επισκευής τηλεοράσεων. Όταν το 2011 η «Κίνηση Μαβίλη» προχώρησε στην κατάληψη του θεάτρου «Εμπρός» -εγκαταλειμμένου από το 2007-, για να πραγματοποιεί σε αυτό τις δράσεις της ως μια κολεκτίβα καλλιτεχνών (παραστάσεις, θεατρικά φεστιβάλ, διαλέξεις, συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης), η καλλιτεχνική παρέμβαση στον αστικό χώρο απέκτησε μια πιο άμεση πολιτική διάσταση. Το παλιό τυπογραφείο Εμπρός, όπου στο παρελθόν στεγαζόταν το Θέατρο Μορφές με ένα ρεπερτόριο κατ’ εξοχήν λογοτεχνικού χαρακτήρα, έγινε πλέον ο χώρος ενός επιβεβλημένου από την ιστορική συγκυρία, αναγκαίου και επείγοντος ακτιβισμού, που συνδέει την τέχνη με την πολιτική και τη ζωή.

Πολλά σε αυτή τη συνεχή και όπως φαίνεται ακατάπαυστη κινητικότητα είναι εφικτά - όπως μπορεί να φανταστεί κανείς μέσα στις δύσκολες οικονομικές συνθήκες - μόνο χάρη στις τεράστιες θυσίες που είναι διατεθειμένοι να κάνουν οι καλλιτέχνες, αντλώντας δύναμη από τη ζωογόνο λαχτάρα για αλλαγή. Η άμισθη εργασία και τα πενιχρά έσοδα αποτελούν τον κανόνα, όμως η πραγματικότητα αυτή κάνει ακόμη πιο δυνατή την επιθυμία των νεαρών ανθρώπων του θεάτρου. Μέσα στο τωρινό κοινωνικό και πολιτικό σκηνικό της Ελλάδας, στους δύσκολους καιρούς, ως πιο σημαντικές προβάλλον οι ιδέες του πειραματισμού και της κοινής δράσης.

Ιδιωτική πρωτοβουλία και μαικήνες

´Αυτό που διαφοροποιεί ριζικά την παρούσα κατάσταση από τη θεατρική σκηνή της τελευταίας δεκαετίας του 20ού αιώνα είναι κυρίως η υποχώρηση του κράτους από την οικονομική στήριξη της τέχνης. Σε μια εποχή ανελέητων περικοπών στις δαπάνες του δημόσιου τομέα, το σύστημα των επιχορηγήσεων και των κρατικών ενισχύσεων για την ελεύθερη θεατρική σκηνή έχει καταρρεύσει. Το κράτος απεκδύεται το ρόλο του «μαικήνα» της τέχνης που είχε ως τώρα. Πολλά μικρά θέατρα δεν μπορούν να επιβιώσουν χωρίς αυτή την οικονομική υποστήριξη μέσα στην κρίση. Αλλά ακόμη και μεγάλοι θεατρικοί θεσμοί, όπως το Εθνικό Θέατρο στην Αθήνα ή το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη, βρίσκονται αντιμέτωποι με τεράστιες περικοπές του προϋπολογισμού τους, ενώ ένας σημαντικός καλλιτεχνικός θεσμός όπως το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, που από την έναρξη της λειτουργίας του το 1991 συνήθιζε να παρουσιάζει ένα πλούσιο και πολύπλευρο μουσικό πρόγραμμα και υψηλού επιπέδου θεατρικές παραστάσεις, πρέπει πλέον να αγωνίζεται σκληρά για να εξασφαλίσει οικονομικούς πόρους και να διατηρήσει το κύρος του.

Στη θέση του κράτους, παρεμβαίνουν τώρα όλο και περισσότερο ιδιωτικοί οργανισμοί και φορείς που διαθέτουν τα απαραίτητα οικονομικά μέσα και τα ικανά προγράμματα. Καθορίζουν καλλιτεχνικές αξιώσεις και στηρίζουν συγκεκριμένες θεατρικές ομάδες και καλλιτέχνες. Έτσι, το Κέντρο Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση, με μεγάλη επιρροή στο χώρο, παίζει από το 2010 έναν σημαντικό ρόλο όχι μόνο σε συνεργασία με διεθνή θεατρικά φεστιβάλ, αλλά και ως ειδικός φορέας για ελληνικές θεατρικές παραγωγές. Επίσης το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης προάγει με αποτελεσματικότητα την καλλιτεχνική ζωή στο δικό του χώρο, με αναθέσεις έργων σε καλλιτέχνες της νεότερης γενιάς, ενώ το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος χρηματοδοτεί την ανέγερση ενός επιβλητικού και πολλά υποσχόμενου, για το καλλιτεχνικό γίγνεσθαι, κτιριακού συγκροτήματος που θα φιλοξενήσει την Εθνική Λυρική Σκηνή.

Οριοθέτηση και παραβίαση των ορίων

Από τις σκηνικές προτάσεις και αναζητήσεις διαφόρων ενεργών σήμερα ομάδων είναι ξεκάθαρο ότι η νέα γενιά συντάσσεται με μια τάση μετα-δραματικής χειρονομίας. Συναντά κανείς την αποδόμηση κλασικών κειμένων και έργων όπερας, όπως και εμβληματικών νεοελληνικών θεατρικών, που θεωρούνται μέρος της εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς από την Αναγέννηση ως τη σύγχρονη εποχή. Επίσης, έχουν αναπτυχθεί υβριδικές μορφές με ποπ και ροκ στοιχεία, που ορίζονται ως ένα είδος μετα-καμπαρέ ή μετα-επιθεώρησης. Οι παρεμβάσεις στο περιβάλλον του άστεως και το documentary theatre εξελίσσονται, έχουμε Devised Theatre, Community Theatre, συμμετοχή μεταναστών, ερασιτεχνών, ομάδων που τις ενώνει η κοινή εμπειρία και που αξιοποιούν σκηνικά διάφορους χώρους αναφοράς ενώ αποδεικνύουν συχνά τις γόνιμες επαφές κυρίως με τη Γερμανία και την Αγγλία. Από την πληθώρα των ομάδων αυτών αξίζει να αναφερθούν η «Blitz», γνωστή στο μεταξύ και στη Γερμανία με τον αποσπασματικό της λόγο και τα σχόλια με τη μορφή περφόρμανς, ο θίασος «Κανιγκούντα», του οποίου η παράσταση «Πόλη-κράτος» περιλαμβάνει μια οξεία κριτική ματιά στην Αθήνα και την ιστορία της, η ομάδα «Προτζέκτορ», όπου δραστηριοποιείται ως σκηνοθέτης ο Ανέστης Αζάς, ενώ εργάζεται και σε παραγωγές με θέατρο-ντοκουμέντο πλάι στον Πρόδρομο Τσινικόρη, η ομάδα «Χώρος», στην οποία ανήκει ο Σίμος Κακάλας, γνωστός κυρίως για μια νέα ανάγνωση των αναγεννησιακών τραγωδιών του Γεωργίου Χορτάτση, η «Εταιρεία Θεάτρου Sforaris» του Γιάννη Καλαβριανού, η «deviant GaZe» με τον Γιώργο Ζαμπουλάκη και τον Θάνο Βόβολη, που πρόσφατα προκάλεσαν αίσθηση με την περφόρμανς και εγκατάσταση «Μηχανή Άμλετ», η ομάδα «Pequod» ή η «Bijoux de Kant», στην οποία συμμετέχει ο εικαστικός καλλιτέχνης Γιάννης Σκουρλέτης. Το θέμα του πώς διασκευάζει κανείς ελεύθερα κλασικές όπερες και πώς μπορεί να αναδείξει νέες πτυχές τους μέσα από το πρίσμα σύγχρονων προβληματισμών, απασχολεί όχι μόνο ορισμένες ομάδες μουσικού θεάτρου, αλλά και τον σκηνοθέτη θεάτρου Αλέξανδρο Ευκλείδη με χαρακτηριστική παρουσία στο Βερολίνο.

Οι σημαντικότεροι θεατρικοί συγγραφείς της νεότερης γενιάς τείνουν προς μία έντονα υποκειμενική και επιθετική γραφή, προς μια ριζοσπαστική προσέγγιση, μεταγραφή ή μετάπλαση παλαιότερων έργων. Θέματα, εικόνες και ακραίες καταστάσεις αναμειγνύονται με έναν μετα-μοντέρνο τρόπο, πτυχές της καθημερινότητες διαμορφώνονται έτσι ώστε να προτάσσεται η ποιητική χροιά. Όμως αυτό που συνδέει τους συγγραφείς παρά τα διαφορετικά ιδιώματά τους, όπως και τους ίδιους τους ανθρώπους του θεάτρου, είναι μια διαρκώς εξελισσόμενη κουλτούρα της διαμαρτυρίας, για την οποία η υπέρβαση των ορίων είναι εξίσου σημαντική με την αυτοπραγμάτωση.

Συντομευμένη μορφή άρθρου που δημοσιεύτηκε στο «Nachtkritik – Das unabhängige Theaterporta»l zum Heidelberger Stückemarkt.