Μπορούν οι βιβλιοθήκες να εξυπηρετούν το κοινό εκτός του ωραρίου λειτουργίας τους; Τη δυνατότητα αυτή δίνει η ιδέα της «Open Library». Στη Γερμανία, τον Δεκέμβριο του 2014 εγκαινιάστηκε ένα σχετικό πιλοτικό πρόγραμμα στο Αμβούργο. Η πρωτοβουλία θα μπορούσε να βρει μιμητές σε όλη τη χώρα.
«Πολλές φορές, οι ώρες λειτουργίας των βιβλιοθηκών δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες των χρηστών τους» λέει η Carolin Rohrßen. Για παράδειγμα, οι Βιβλιοθήκες του Αμβούργου, όπου η ίδια εργάζεται ως αναπληρώτρια διευθύντρια του Τμήματος Ηλεκτρονικών Υπηρεσιών και Οργάνωσης, είναι ανοιχτές από τις 11.00 π.μ. έως τις 7.00 μ.μ. «Υπάρχουν όμως πολλοί που θα ήθελαν να χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες μας είτε πριν είτε μετά το ωράριο λειτουργίας, και κυρίως τα Σαββατοκύριακα». Προκειμένου να αντεπεξέλθουν στις ανάγκες των χρηστών, η Rohrßen και οι συνάδελφοί της αναζήτησαν υποδειγματικά μοντέλα σε άλλες χώρες. Η έρευνα τούς οδήγησε στη Δανία και στην ιδέα της Open Library που εκεί έχει εφαρμοστεί ήδη από το 2004.
ΣΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ της ΔΑΝΙΑΣ
Η σκέψη στην οποία βασίζεται το πρόγραμμα είναι απλή: Τις επίσημες ώρες λειτουργίας το προσωπικό είναι παρόν στη βιβλιοθήκη. «Σε άλλες, προκαθορισμένες ώρες, οι χρήστες μπορούν κατά μία έννοια να ανοίγουν οι ίδιοι τη βιβλιοθήκη», εξηγεί η Rohrßen. Στη Δανία –όπου ο δανεισμός είναι κατά κανόνα δωρεάν– αυτό γίνεται μέσω της κάρτας υγείας που διαθέτουν όλοι οι πολίτες. Στη βιβλιοθήκη της περιοχής Φίνκενβερντερ του Αμβούργου, η οποία επιλέχθηκε για να δοκιμαστεί η ιδέα, οι χρήστες αποκτούν πρόσβαση στους χώρους της βιβλιοθήκης περνώντας την κάρτα μέλους τους από ένα σαρωτή που βρίσκεται στην είσοδο. Σε πρώτη φάση το πρόγραμμα Open Library του Αμβούργου λειτουργεί μόνο κατά τη διάρκεια του μεσημεριανού διαλείμματος του προσωπικού. Την ώρα αυτή, οι χρήστες που βρίσκονται ήδη στο χώρο μπορούν να παραμείνουν στη βιβλιοθήκη. Όποιος έρχεται μετά τη 1.00 μ.μ., περνά την κάρτα του από τον ειδικό σαρωτή στην είσοδο, έτσι ώστε να ελεγχθούν τα στοιχεία του από το σύστημα διαχείρισης της βιβλιοθήκης και ο ίδιος να ταυτιστεί ως χρήστης της.
ΣΤΑΔΙΑΚΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΩΡΕΣ ΑΝΟΙΧΤΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΟΙΝΟ
«Φυσικά, έπρεπε να δημιουργήσουμε τις βάσεις ώστε όλες οι υπηρεσίες να μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωρίς την παρουσία του προσωπικού στη βιβλιοθήκη» εξηγεί η Rohrßen. Για παράδειγμα, να μπορούν οι χρήστες να διενεργούν μόνοι τους το δανεισμό και την επιστροφή ή να πληρώνουν σε κάποιο μηχάνημα τυχόν τέλη που προκύπτουν. Αρκετές από τις τεχνικές προϋποθέσεις υπήρχαν ήδη: Από το 2007 κιόλας, οι χρήστες περνούν τα οπτικοακουστικά μέσα που διατίθενται από τη Βιβλιοθήκη Φίνκενβερντερ από το σαρωτή μιας συσκευής αυτόματου δανεισμού για να τα πάρουν, ενώ η επιστροφή υλικού γίνεται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Αυτόματα ταμεία πληρωμής για την καταβολή τελών εγκαταστάθηκαν το 2015.
Σε ένα δεύτερο στάδιο του προγράμματος Open Library οι ώρες χωρίς προσωπικό θα επεκταθούν πριν από το κανονικό ωράριο της βιβλιοθήκης. Αυτό «από άποψη υλικοτεχνικής υποδομής είναι σχετικά εύκολο να εφαρμοστεί», κατά την Rohrßen. Πιο δύσκολο είναι, όπως εξηγεί, να εξασφαλιστεί η πρόσβαση στη βιβλιοθήκη τις βραδινές ώρες – πράγμα που θα αποτελέσει το στόχο της τρίτης φάσης του προγράμματος στη Βιβλιοθήκη Φίνκενβερντερ.
ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ
Η Βιβλιοθήκη Φίνκενβερντερ έχει εξοπλιστεί με μεγάφωνα, μέσω των οποίων θα μπορεί να ανακοινώνεται πριν από το κλείσιμο ότι οι χρήστες πρέπει να αποχωρήσουν από τις εγκαταστάσεις της. Όλοι οι χώροι της βιβλιοθήκης εποπτεύονται από τέσσερις κάμερες. Σε περίπτωση που καταγραφεί κίνηση στους χώρους μετά το επίσημο κλείσιμο, θα μπορούσε να ειδοποιείται κάποια υπηρεσία ασφαλείας. Με το σύστημα αυτό η βιβλιοθήκη καινοτομεί στο θέμα της ασφάλειας, εξηγεί η Rohrßen: «Από κοινού με τον Υπεύθυνο Προστασίας Δεδομένων του Αμβούργου θα διασαφηνίσουμε επακριβώς το νομικό πλαίσιο – για παράδειγμα, για πόσο χρόνο μπορούμε να κρατάμε αποθηκευμένο το καταγεγραμμένο υλικό». Πάντως, ο κύριος λόγος για τις κάμερες δεν είναι η ανησυχία μήπως κάποιος κλέψει ένα βιβλίο, λέει η βιβλιοθηκάριος. «Έχει να κάνει προπαντός με τεχνικά θέματα ασφάλισης».
ΕΛΕΓΧΟΣ ΚΑΙ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ
Φυσικά, η Rohrßen έρχεται συχνά αντιμέτωπη με την ερώτηση για το ενδεχόμενο της κλοπής ή και του βανδαλισμού που της κάνουν όσοι αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό την πρωτοβουλία. Στις περιπτώσεις αυτές απαντά συνήθως μνημονεύοντας τα λόγια ενός Δανού διευθυντή βιβλιοθήκης σχετικά με το μοντέλο Open Library: «It’s a balance between trust and control» – πρόκειται για μια ισορροπία ανάμεσα στην εμπιστοσύνη και τον έλεγχο. Στη Σκανδιναβία οι πρώτες δοκιμές του προγράμματος έγιναν επίσης σε μικρές περιοχές με υψηλό βαθμό κοινωνικού ελέγχου, παρόμοιες με την περιοχή Φίνκενβερντερ του Αμβούργου. Στο μεταξύ, όμως, όπως σημειώνει η Rohrßen, «Ανοιχτές Βιβλιοθήκες» υπάρχουν και στην Κοπεγχάγη, ακόμη και σε γειτονιές που θεωρούνται υποβαθμισμένες και προβληματικές. Μέχρι στιγμής, δεν έχει σημειωθεί κάποιο άξιο λόγου περιστατικό.
Οι βιβλιοθήκες στη Δανία καταφέρνουν να εξυπηρετούν το κοινό χωρίς την παρουσία προσωπικού σε ποσοστό 80% περίπου των ωρών λειτουργίας τους, όπως γνωρίζει η Rohrßen. Παρ’ όλα αυτά, η πλήρης κατάργηση του προσωπικού δεν είναι ούτε στόχος των Βιβλιοθηκών του Αμβούργου ούτε και επιθυμία των χρηστών. «Αντίθετα, ακούμε συχνά ότι οι χρήστες δεν θέλουν να στερηθούν τη φυσική παρουσία των υπαλλήλων στους οποίους μπορούν να απευθυνθούν», λέει χαρακτηριστικά η ίδια.
24ΩΡΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ;
Στο χώρο των βιβλιοθηκών της Γερμανίας, η εξέλιξη του προγράμματος του Αμβούργου παρακολουθείται με προσοχή. Ήδη υπάρχουν κι άλλες πόλεις που σχεδιάζουν να το εισαγάγουν σε δημόσιες βιβλιοθήκες. Στη διαδικτυακή πύλη Der Westen αναρτήθηκε άρθρο για μια σχετική πρωτοβουλία της Δημοτικής Βιβλιοθήκης του Χέμερ, στο πλαίσιο της οποία προβλεπόταν να μένει ανοιχτή 24 ώρες το 24ωρο, αλλά για την ώρα δεν έχει βρει την απαραίτητη πολιτική υποστήριξη.
Η Βιβλιοθήκη του Φίνκενβερντερ, από την άλλη μεριά, δεν επιδιώκει να γίνει μια δημόσια βιβλιοθήκη που θα μένει ανοιχτή καθημερινά και επί 24ώρου βάσης. «Ένας λόγος είναι ότι το σύστημα διαχείρισης της βιβλιοθήκης μας σκανάρει ανάμεσα στα μεσάνυχτα και τις 5.00 π.μ. τους λογαριασμούς των χρηστών για την επεξεργασία και ενημέρωση των στοιχείων, γεγονός που θέτει ένα όριο στο ωράριο», εξηγεί η Rohrßen. Άλλωστε, μια ξαφνική έφοδος από νυχτοπούλια θα ήταν μάλλον απίθανη, συνεχίζει. Οι περισσότεροι χρήστες επιθυμούν, όπως λέει, «να έχουν μια κάποια ευελιξία, ώστε να ενσωματώσουν την επίσκεψη στη βιβλιοθήκη μέσα στο καθημερινό τους πρόγραμμα».
