ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ Η «ΔΕΞΙΑ ΣΤΡΟΦΗ»
«ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ ΝΑΖΙΣΤΗΣ, ΑΛΛΑ...»

Το γερμανικό θέατρο αντιδρά στη «δεξιά στροφή» που παρατηρείται στην κοινωνία, χρησιμοποιώντας διάφορους τρόπους, τόσο ως προς την αισθητική όσο και ως προς το περιεχόμενο. Κάποιες παραστάσεις αναφέρονται με άμεσο τρόπο στο ξενοφοβικό κίνημα Pegida και το δεξιό λαϊκιστικό κόμμα AfD. Άλλες επισημαίνουν ιστορικές αναλογίες και αναλύουν δεξιές νοοτροπίες που συναντώνται παγκοσμίως.

«Δεν είμαι ναζιστής. Απλώς βλέπω ότι η Γερμανία κινδυνεύει» φωνάζει επί σκηνής η χορωδία στο θεατρικό του Volker Lösch με τίτλο Graf Öderland / Wir sind das Volk [Ο Κόμης Έντερλαντ / Ο λαός είμαστε εμείς], απευθυνόμενη στο κοινό. Το έργο παρουσιάζεται στο Staatsschauspiel της Δρέσδης. Η φράση αποτελεί χαρακτηριστικό επιχείρημα του ξενοφοβικού κινήματος Pegida, οι οπαδοί του οποίου από τα τέλη του 2014 βγαίνουν κάθε Δευτέρα βράδυ στους δρόμους του κέντρου της Δρέσδης, για να διαδηλώσουν εναντίον του υποτιθέμενου «εξισλαμισμού της Δύσης», τον οποίο καταγγέλλουν και στην ονομασία του κόμματος [«Ευρωπαίοι Πατριώτες κατά του Εξισλαμισμού της Δύσης»]. Η χορωδία, που απαρτίζεται από ερασιτέχνες ερμηνευτές και – όπως σε όλες τις σκηνοθετικές δουλειές του Volker Lösch– πλαισιώνει το θίασο των επαγγελματιών ηθοποιών, αναπαράγει τα συνθήματα και τα πιστεύω του Pegida για να τα κάνει πιο έντονα. Καθώς σκοπός είναι τα κείμενα της χορωδίας να μεταδώσουν μια ολοκληρωμένη εικόνα, αφενός εμπεριέχουν φωνές που εναντιώνονται στο κίνημα Pegida και αφετέρου μεταφέρουν αυτούσιες δηλώσεις πολιτών της Δρέσδης. Ο Lösch παρεμβάλλει τα κείμενα αυτά στο θεατρικό του Max Frisch Κόμης Έντερλαντ, το οποίο έκανε πρεμιέρα το 1951 και περιγράφει τη βίαιη εξέγερση ενός εισαγγελέα. Ο ήρωας του Frisch αρχικά δείχνει κατανόηση για τον φαινομενικά αναίτιο φόνο ενός νυχτοφύλακα από έναν σχολαστικό τραπεζικό υπάλληλο. Στη συνέχεια, με πρότυπο τον κόμη Έντερλαντ του ομώνυμου θρύλου, παίρνει τους δρόμους και σκοτώνει με ένα τσεκούρι όποιον βρεθεί μπροστά του, συγκεντρώνοντας γύρω του πολλούς οπαδούς.

εΙναι ΣΚΟΠΙΜΟ ΝΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΝΤΑΙ ΣΥΝΘΗΜΑΤΑ ΔΙΑΔΗΛΩΣΕΩΝ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ;

Η παράσταση του Volker Lösch, που έκανε πρεμιέρα τον Νοέμβριο του 2015, είναι αναμφίβολα μία από τις αβανταδόρικες –από άποψη δημοσιότητας– προσπάθειες να θίξει κανείς τη δεξιά στροφή που έχει διαγνωστεί ευρέως στην κοινωνία. Ωστόσο, σε καμιά περίπτωση δεν είναι και η μοναδική. Αντίθετα, σε όλη τη Γερμανία τα θέατρα ασχολούνται με δηλώσεις οπαδών του Pegida ή πολιτικών του AfD («Εναλλακτική για τη Γερμανία») ή συμπαθούντων. Ωστόσο, τις πιο πολλές φορές το κάνουν με έναν καθαρά περιγραφικό τρόπο, εν είδει καταγραφής. Αυτό είναι και το βασικό σημείο για το οποίο δέχονται κριτική. Με άλλα λόγια, το φαινόμενο ναι μεν παρουσιάζεται στη σκηνή –συχνά με τη χρήση στοιχείων του καμπαρέ–, αλλά δεν αναλύεται επαρκώς, λένε οι επικριτές των παραστάσεων. «Χρειάζεται μια τέτοια επί σκηνής αναπαραγωγή συνθημάτων διαδηλωτών του Pegida;» ήταν η ρητορική ερώτηση που έθετε η Süddeutsche Zeitung, μεταξύ άλλων, εν όψει της πρεμιέρας που θα έκανε η παράσταση του Lösch στη Δρέσδη.

Τα βέλη αυτής της κριτικής στράφηκαν εν μέρει και εναντίον του Falk Richter, για το γραμμένο και σκηνοθετημένο από τον ίδιο έργο Fear [Φόβος], που ανέβηκε στη Schaubühne του Βερολίνου. Στο θεατρικό του, ο Richter, όπως και πολλοί άλλοι, δουλεύει με ντοκουμέντα, εικόνες από βίντεο και τσιτάτα διαδηλωτών του Pegida και πολιτικών του AfD. Το περιεχόμενο του έργου έχει αντληθεί «αφιλτράριστα σχεδόν από τα δελτία ειδήσεων», έγραφε η θεατρική διαδικτυακή πύλη nachtkritik.de τονίζοντας ότι δεν έβρισκε «καμία ανάλυση, πουθενά».

ΣΤΟ ΕΦΕΤΕΙΟ ΤΟΥ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥ: Το AFD ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ

Παρ’ όλα αυτά, το Fear έκανε μεγάλο ντόρο. Η πολιτικός του AfD Beatrix von Storch και η Hedwig von Beverfoerde, εκπρόσωπος του συντηρητικού κινήματος οικογενειακής πολιτικής «Demo für alle» [«Διαδήλωση για όλους»], το οποίο έχει την υποστήριξη του AfD, κίνησαν νομικές διαδικασίες εναντίον της παράστασης, επικαλούμενες την «προσβολή προσωπικότητας». Μεταξύ πολλών άλλων, στο έργο του Richter παρουσιάζονται και τα δικά τους πορτρέτα ως απογόνων ζοφερών ζόμπι – με τέτοιο τρόπο ώστε να τοποθετούνται στο ίδιο πλαίσιο μιας δεξιάς παράδοσης και νοοτροπίας μαζί με τους δεξιούς πολιτικούς και τους τρομοκράτες. Η Schaubühne κέρδισε πάντως τον Δεκέμβριο του 2015 τη δίκη στο Εφετείο του Βερολίνου. Παρά τις μομφές περί ελλιπούς ανάλυσης, έργα όπως αυτό ασφαλώς και παρουσιάζουν ενδιαφέρον για το κοινό (της πόλης). Η παράσταση του Lösch Graf Öderland / Wir sind das Volk, για παράδειγμα, θεωρήθηκε από πολλούς παρατηρητές ως μια εκδήλωση σημαντική για την αυτεπίγνωση της τοπικής κοινότητας, η οποία  αντιτίθεται στο Pegida. 
 

ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΠΟΨΗ ΓΙΑ τις ΔΕΞΙΕΣ ΝΟΟΤΡΟΠΙΕΣ

Πέρα από τις παραγωγές αυτές, υπάρχει άλλη μια ομάδα παραστάσεων που ασχολούνται με την διαπιστωμένη δεξιά στροφή της κοινωνίας και παρέχουν μια πιο ολοκληρωμένη άποψη για τις δεξιές αντιλήψεις. Για παράδειγμα, το έργο του Dirk Laucke Furcht und Ekel – Das Privatleben glücklicher Leute [Τρόμος και Απέχθεια – Η ιδιωτική ζωή των ευτυχισμένων ανθρώπων] που πρωτοπαρουσιάστηκε τον Νοέμβριο του 2014 σε σκηνοθεσία Jan Gehler στο Schauspiel της Στουτγάρδης και συμμετείχε στο θεατρικό φεστιβάλ «Έργα» του Μύλχαϊμ. Ο τίτλος του είναι μια αναφορά στο Τρόμος και Αθλιότητα του Γ΄ Ράιχ του Bertholt Brecht. Ο Brecht συνέθεσε αυτό το «κολάζ» σκηνών αντλώντας το υλικό του από καθημερινά γεγονότα της εθνικοσοσιαλιστικής Γερμανίας, μεταξύ του 1935 και του 1943, ενώ ήταν αυτοεξόριστος. Ο Laucke αποκαλύπτει τις δεξιές νοοτροπίες και τη δεξιά ρητορική που εντοπίζονται σε πολύ διαφορετικές περιοχές, κοινωνικές ομάδες, περιβάλλοντα και ηλικιακές κατηγορίες. Εκτός άλλων παρουσιάζει –κυρίως– νοοτροπίες και ρητορικά σχήματα που χρησιμοποιούνται ασυνείδητα. Η σύνθεση σκηνών του Laucke, που βασίζεται σε ενδελεχή έρευνα, εκτείνεται από τη λίγο ως πολύ γνωστή ναζιστική συνάντηση του Χάλλε (μια αίθουσα καθηγητών στο Χούνσρυκ), όπου οι παριστάμενοι δεν αντιλαμβάνονται το περιεχόμενο μιας δεξιάς ροκ μουσικής, έως την τάχα πολιτικώς ορθή σύσκεψη δραματουργών σε ένα φανταστικό δημοτικό θέατρο, οι οποίοι σιγά σιγά αποκαλύπτουν ίχνη σοβινισμού.

ΚΕΙΜΕΝΑ ΜΕ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΕΠΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑ

Αλλά και το έργο του Konstantin Küspert Rechtes Denken [Δεξιά Σκέψη], που πρωτοανέβηκε σε σκηνοθεσία της Julia Wissert τον Οκτώβριο του 2015 στο Θέατρο «E.T.A. Hoffmann» του Μπάμπεργκ, διερευνά το φαινόμενο σε διαφορετικά επίπεδα. Αφενός ο Küspert περιγράφει τις δομές πανεπιστημιακών αδελφοτήτων αλλά και το πώς ένας έφηβος από καλή μεσοαστική οικογένεια μετατρέπεται σε οπαδό της Ακροδεξιάς, μέσα στο ίδιο του το σπίτι, την ώρα του οικογενειακού δείπνου. Αφετέρου ενσωματώνει στο έργο του ένα είδος φιλοσοφικής υπερδομής, επιχειρώντας την ιστορική σύνδεση με τον Λεβιάθαν και τη θεωρία του κράτους του Thomas Hobbes (κείμενο του 1651), και βάζοντας «αγανακτισμένους πολίτες» να διατυπώσουν την άποψή τους για το τι σημαίνει «ισχυρό κράτος».

Ιστορική προσέγγιση επιλέγουν και οι Hans-Werner Kroesinger και Regine Dura για το εγχείρημά τους με τίτλο Stolpersteine Staatstheater [Λίθοι Μνήμης του Δημοτικού Θεάτρου] που παρουσιάζεται από το Staatstheater της Καρλσρούης και επίσης βασίζεται σε ντοκουμέντα. Το έργο συμμετείχε το 2016 στη Θεατρική Συνάντηση του Βερολίνου, ως μία από τις 10 πιο αξιόλογες παραστάσεις της σεζόν. Ο Kroesinger και η Dura χρησιμοποίησαν ως υλικό τους φακέλους του προσωπικού του Δημοτικού Θεάτρου της Καρλσρούης από την εποχή του εθνικοσοσιαλισμού. Το έργο καταγράφει καταλεπτώς τη δυσφήμηση, τις διακρίσεις και την απόλυση Εβραίων και κομμουνιστών που ήταν μέλη του θιάσου, από το 1933 και μετά – κυρίως όμως περιγράφει το πώς δικαιολογήθηκαν και θεωρήθηκαν απολύτως θεμιτά όλα αυτά τα γεγονότα. Στο τέλος, το έργο καταλήγει φτάνει στο σήμερα: Οι ηθοποιοί στοχάζονται πάνω στη δική τους θέση επί του θέματος και ύστερα φωνάζουν για λίγο εν χορώ, μιμούμενοι τους οπαδούς του κινήματος Pegida: «Όποιος δεν αγαπάει τη Γερμανία, να φύγει από τη Γερμανία». Έτσι, ο Kroesinger και η Dura θέτουν –μεταξύ πολλών άλλων– και το διαχρονικό ερώτημα για το ρόλο του θεάτρου, το οποίο αρέσκεται άλλωστε να αυτοπροσδιορίζεται τόσο ως ένας ηθικός θεσμός όσο και ως αρμόδιος να κρίνει και να αμφισβητεί στάσεις της κοινωνίας.