ΓΚΡΑΦΙΤΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ
ΤΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΣ ΠΩΛΗΣΗ

Πολύχρωμα γράμματα σε πολυκατοικίες, τεράστιες φιγούρες βαμμένες μαύρες σε ένδειξη διαμαρτυρίας, διαφημίσεις σε τοιχογραφίες – στο Βερολίνο το γκράφιτι έχει πολλά πρόσωπα. Το Goethe.de προσκαλεί σε έναν πολύ ξεχωριστό περίπατο στην πόλη. 

Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, το αμερικανικό κίνημα του γκράφιτι έφτασε και στη Γερμανία. Έκτοτε το Βερολίνο εξελίχθηκε σε μία από τις μητροπόλεις της street art με τη μεγαλύτερη ποικιλία παγκοσμίως. Κι αυτό επειδή στο δυτικό τμήμα τής έως το 1989 διχοτομημένης πόλης υπήρχε εξαρχής μια πολύ θετική διάθεση απέναντι στη νεανική κουλτούρα. Άλλωστε η κουλτούρα αυτή συνδεόταν με μια παράδοση αριστερών κινημάτων διαμαρτυρίας που χρησιμοποιούσαν τους τοίχους των σπιτιών ως μέσα πολιτικών μηνυμάτων - παράδοση με μακροχρόνια παρουσία στη φυσιογνωμία της πόλης. Ύστερα, υπήρχε διαθέσιμος ο πλέον κατάλληλος «καμβάς» για τη νεοεμφανισθείσα τέχνη του δρόμου: το Τείχος του Βερολίνου. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 το Τείχος ήταν καλυμμένο απ’ άκρη σ’ άκρη με γκράφιτι.

Μετά τη γερμανική επανένωση, η πόλη απέκτησε ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη σκηνή του γκράφιτι, χάρη στον μεγάλο αριθμό άδειων ακινήτων και το ασαφές ιδιοκτησιακό καθεστώς πολλών κατοικιών. Στην περίοδο που ακολούθησε την πτώση του Τείχους, εμφανίστηκαν πολλές επιφάνειες τις οποίες οι καλλιτέχνες του γκράφιτι μπορούσαν να «βάψουν» είτε νόμιμα είτε με την ανοχή των Αρχών. Αυτές οι επιφάνειες ονομάστηκαν Halls of Fame. Η ποσότητα, η ποικιλία και η ποιότητα των γκράφιτι κατέστησαν το Βερολίνο δημοφιλή προορισμό για τους γκραφιτάδες όλου του κόσμου.

Στο μεταξύ, η συγκεκριμένη τέχνη έχει γνωρίσει από πολλές απόψεις ένα είδος εκλέπτυνσης. Το ίδιο και η πρόσληψή της, που αλλάζει διαρκώς: η αμιγώς «τυπογραφική» μορφή του κλασικού γκράφιτι, το «γράψιμο», εξακολουθεί να διχάζει. Οι λεγόμενες street art δουλειές, αντίθετα, απολαμβάνουν το σεβασμό ενός ευρύτερου κοινού και απευθύνονται ειδικά σε αυτό – σε αντίθεση με τις υπογραφές των καλλιτεχνών (tags, ή «ταγκιές» στα ελληνικά) ή τα πιο πολύπλοκα pieces («κομμάτια») που γεννήθηκαν από τα πρώτα. Στις street art δημιουργίες συγκαταλέγονται κυρίως οι μεγάλες, εν μέρει πολύ προσεγμένες και πολύπλοκες, τοιχογραφίες, τα λεγόμενα murals, τα οποία όλο και συχνότερα φιλοτεχνούνται νομίμως, κατόπιν ανάθεσης. Ωστόσο ενεργή παραμένει και η σκηνή που δρα παράνομα. Οι εκπρόσωποι της τελευταίας είναι ταγμένοι στην πρωταρχική ιδέα του γκράφιτι ως πολιτικής δήλωσης που αφορά την πόλη και αντιτίθεται στην αυξανόμενη ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση του δημόσιου χώρου. Το Goethe.de σε συνεργασία με το Graffitiarchiv / Archiv der Jugendkulturen e.V. [Αρχείο Γκράφιτι / Αρχείο Νεανικής Κουλτούρας] συγκέντρωσε δέκα από τις πιο ενδιαφέρουσες δουλειές της τέχνης του δρόμου στο Βερολίνο. Τα γκράφιτι αυτά αφηγούνται μια ιστορία τόσο της τέχνης όσο και της ίδιας της πόλης.

«BERLIN NOT FOR SALE» (2014), ΚΟΛΕΚΤΙΒΕΣ ORANGOTANGO, PAPPSATT ΚΑΙ RECLAIM YOUR CITY (ΓΕΡΜΑΝΙΑ)

Στην πρόσοψη μιας πολυκατοικίας, στη συνοικία Κρόιτσμπεργκ, δημιουργήθηκε το καλοκαίρι του 2014 από διάφορες κολεκτίβες γκραφιτάδων μια τοιχογραφία που παρουσιάζει τις πτυχές της τρέχουσας διαμάχης γύρω από τον εξευγενισμό (gentrification) που γνωρίζει η συγκεκριμένη περιοχή του Βερολίνου. Η παράσταση θυμίζει τα τετράγωνα του επιτραπέζιου παιχνιδιού Monopoly και εικονοποιεί διάφορες στρατηγικές αντίστασης ενάντια στην ιδιωτικοποίηση και την εκτόπιση των κατοίκων: διαμαρτυρίες ενοικιαστών, διαδηλώσεις θορύβου, καταλήψεις, παρεμπόδιση εξώσεων και άλλα μέσα διεκδίκησης του αστικού χώρου. Το ξεκάθαρο πολιτικό μήνυμα και η εύληπτη γραφιστική απεικόνιση συνδέονται με μια παράδοση δημόσιων παρεμβάσεων που μικρή σχέση έχει με την κωδικοποιημένη γλώσσα των αμερικάνικων γκράφιτι (γράμματα με ιδιαίτερη μορφή). Στη Γερμανία, αυτή η αριστερή, πολιτική τέχνη των προσόψεων κτιρίων ήταν δημοφιλής κυρίως στα φοιτητικά κινήματα, στα τέλη της δεκαετίας του 1960: τότε έγραφαν με σπρέι συνθήματα στους τοίχους των σπιτιών. Η τοιχογραφία είναι επίσης μια αναφορά στην παράδοση του muralismo, που έλκει την καταγωγή της από τη Λατινική Αμερική και απαθανατίζει για τις επόμενες γενιές σε τοιχογραφίες μεγάλου σχήματος την ιστορία των αριστερών κινημάτων διαμαρτυρίας.
Τοποθεσία: αυτοδιαχειριζόμενο στεγαστικό κέντρο, Manteuffelstraße 39, Κρόιτσμπεργκ, Βερολίνο

«CUVRY-GRAFFITI» (2007/8), BLU (ΙΤΑΛΙΑ)

Τα πιο γνωστά γκράφιτι στην ερημωμένη περιοχή που είναι γνωστή ως «Cuvry» είναι δύο μεγάλου σχήματος παραστάσεις (murals) του Ιταλού καλλιτέχνη της τέχνης του δρόμου BLU, στην άκρη ενός από καιρό εγκαταλειμμένου οικοδομημένου οικοπέδου. Το 2007 δημιουργήθηκαν δύο μεγάλες μορφές, που προσπαθούν να τραβήξουν η μία τη μάσκα της άλλης ώστε να δουν το πρόσωπο που κρύβεται από κάτω. Το 2008 προστέθηκε μια ακέφαλη μορφή με δύο αλυσοδεμένα μεταξύ τους ρολόγια στους καρπούς των χεριών της. Και τα δύο γκράφιτι παραπέμπουν στην εμπορευματοποίηση που ξεκινούσε και στις δυσκολίες που αντιμετώπιζε η πόλη καθώς επανασυνδεόταν την εποχή μετά την πτώση του Τείχους. Η έκταση, που καταλαμβάνει γύρω στα 12.000 τετραγωνικά μέτρα, ήταν μέρος ενός αμφιλεγόμενου κατασκευαστικού έργου και είχε επανειλημμένα γίνει το αντικείμενο πολιτικής διαμάχης όσον αφορά τον αστικό σχεδιασμό. Στο μεταξύ, οι χώροι της χρησιμοποιούνταν ως προσωρινές κατοικίες, ώσπου το 2014 εκκενώθηκαν ύστερα από πυρκαγιά. Σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την πολιτική αστικής ανάπτυξης του Βερολίνου και με την ανησυχία ότι ο μελλοντικός ιδιοκτήτης του οικοπέδου και των κτιρίων θα ιδιοποιηθεί και θα εκμεταλλευτεί την τέχνη του, ο BLU κάλυψε το 2014 τις δουλειές του με μαύρο χρώμα. Τον Ιανουάριο του 2017 ξεκίνησαν οι οικοδομικές εργασίες για ένα συγκρότημα γραφείων.
Τοποθεσία: Cuvrystraße, Κρόιτσμπεργκ, Βερολίνο

«THE YELLOW MAN» (2007), OS GÊMEOS (ΒΡΑΖΙΛΙΑ)

Η μεγάλης κλίμακας τοιχογραφία δημιουργήθηκε το 2007, στο πλαίσιο του φεστιβάλ γκράφιτι Backjump, ενός από τα σημαντικότερα εκθεσιακά εγχειρήματα στο χώρο του γκράφιτι και της τέχνης του δρόμου του Βερολίνου, που έδωσε σε πολλούς διεθνείς καλλιτέχνες νόμιμη πρόσβαση σε μεγάλες επιφάνειες τοίχων. Το The Yellow Man είναι έργο του βραζιλιάνικου διδύμου της τέχνης του δρόμου Os Gêmeos. Οι μονοζυγωτικοί δίδυμοι ανήκουν μαζί με καλλιτέχνες όπως ο Βanksy στους πιο αναγνωρισμένους διεθνώς εκπροσώπους της street art. Μεγάλα τμήματα της σύνθεσης είναι ζωγραφισμένα με μπογιά, όπως συνηθίζεται στη Βραζιλία, εξαιτίας του υψηλού κόστους των σπρέι. Όσον αφορά τα μοτίβα τους, οι Os Gêmeos δουλεύουν με αναφορές στον αυτόχθονα πληθυσμό και τις επαναστατικές ρίζες του γκράφιτι στη Βραζιλία. Το σήμα κατατεθέν τους είναι οι μεγάλες φιγούρες που συχνά έχουν καλυμμένα πρόσωπα, ενώ έργα τους συναντά κανείς στο μεταξύ σε μεγάλα καλλιτεχνικά φεστιβάλ και σε γκαλερί. Παρότι πλέον δέχονται αναθέσεις έργων με υψηλή αμοιβή, εξακολουθούν να παραμένουν πιστοί στην παράδοση της τέχνης του δρόμου ως μέσου κοινωνικής κριτικής.
Τοποθεσία: Oppelner Str. 3, Κρόιτσμπεργκ, Βερολίνο

«BIERPINSEL» (2011), FLYING FÖRTRESS, HONET, SOZYONE, CRAIG KR COSTELLO (ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ)

Το φουτουριστικό κτίριο που χτίστηκε το 1976 και έχει ύψος πάνω από 40 μέτρα είναι ένα από τα λίγα εναπομείναντα αρχιτεκτονικά παραδείγματα εκείνης της περιόδου που είχαν συγκεκριμένο concept. Το παρατσούκλι Bierpinsel [πινέλο μπίρας] εδραιώθηκε ήδη το 1976, όταν εγκαινιάστηκε το κτίριο, εξαιτίας του σχήματός του και της ως επί το πλείστον γαστρονομικής χρήσης του. Με εξαίρεση κάποιες μικρές δράσεις τέχνης και εκδηλώσεις, το κτίριο από το 2006 ως τώρα παραμένει κενό. Το 2011, το Bierpinsel και ο γειτονικός του σταθμός του υπόγειου σιδηρόδρομου «Schlossstraße» δόθηκαν σε διεθνείς καλλιτέχνες του γκράφιτι ώστε να τα διακοσμήσουν, στο πλαίσιο ενός καλλιτεχνικού εγχειρήματος. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι αναθέσεις αυτές έγιναν και σε γκραφιτάδες που εκείνη την περίοδο ήταν γνωστοί και για τις παράνομες δουλειές τους. Στο πλαίσιο της γενικής ανακαίνισης του κτιρίου τα γκράφιτι αυτά σχεδιάζεται να αφαιρεθούν. Το 2017 το Bierpinsel ανακηρύχθηκε προστατευόμενο ιστορικό μνημείο.
Τοποθεσία: Schlossstraße, Στέγκλιτς, Βερολίνο

«FACE TIME» (2015), VARIOUS & GOULD (ΓΕΡΜΑΝΙΑ)

Το πορτρέτο που αποτελείται από πολλά πρόσωπα στη λογική του πάτσγουορκ είναι μέρος της σειράς Face Time. Το καλλιτεχνικό δίδυμο Various & Gould το περιγράφει ως μια σπουδή χαρακτήρων με τη μορφή κεφαλών-κολάζ που θυμίζουν σκίτσα καταζητουμένων. Στόχος τους, σύμφωνα με τους ίδιους, είναι να δημιουργήσουν ντανταϊστικές πάτσγουορκ ταυτότητες, που υπονομεύουν τα κυρίαρχα πρότυπα ομορφιάς και εξυμνούν την ανθρώπινη ποικιλομορφία. Η έκτασης 350 τετραγωνικών μέτρων τοιχογραφία φιλοτεχνήθηκε κατόπιν συμφωνίας με ένα βερολινέζικο αρχιτεκτονικό γραφείο, που έχει αναλάβει την ανέγερση ενός νέου συγκροτήματος κατοικιών στο Κρόιτσμπεργκ. Τέτοιες συνεργασίες συχνά αντιμετωπίζονται με σκεπτικισμό από τη σκηνή του γκράφιτι, καθώς έχουν μικρή σχέση με τη βασική ιδέα της ανάκτησης του χώρου της πόλης. Παρ’ όλα αυτά, οι καλλιτέχνες, που στις παραστάσεις αυτές καταπιάνονται με κοινωνικά θέματα, είχαν απόλυτη ελευθερία στη διαμόρφωση του τοίχου – σε αντίθεση με καλλιτέχνες του γκράφιτι που αναλαμβάνουν να υλοποιήσουν συγκεκριμένα και προσχεδιασμένα έργα.
Τοποθεσία: Heinrich-Heine-Str. 73, Κρόιτσμπεργκ, Βερολίνο

ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ EAST-SIDE-HOTEL (από ΤΟ 2014), ΔΙΑΦΟΡΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ

Σε αντίθεση με την τοιχογραφία της σειράς Face Time από τους Various & Gould, τα murals του βερολινέζικου ντιζάιν στούντιο XI-Design ανήκουν στις καλά αμειβόμενες αναθέσεις έργων από διαφημιστικές εταιρείες. Το XI-Design, το οποίο διευθύνουν ένας καλλιτέχνης τατουάζ και δύο πρώην γκραφιτάδες, ειδικεύεται στην υλοποίηση διαφημίσεων πάνω σε τοίχους κατοικιών σε στιλ γκράφιτι. Στις αρχές του 2017 το XI-Design είχε διαθέσιμους περίπου 100 τοίχους σε όλη τη Γερμανία, οι 80 εκ των οποίων βρίσκονται στο Βερολίνο. Αφού κλείσει μια συμφωνία, κάνει ανάθεση σε ανεξάρτητους καλλιτέχνες γκράφιτι. Κατά κανόνα -και όχι πάντα– οι τοιχογραφίες, που διακρίνονται για το υψηλό επίπεδο τεχνικής, μπορούν να θεωρηθούν διαφημίσεις. Τα πρακτορεία τέτοιων αναθέσεων έργων όπως το XI-Design προκαλούν έντονη συζήτηση στη σκηνή των γκραφιτάδων. Από την άλλη μεριά εκείνο που αναγνωρίζεται στη συγκεκριμένη εταιρεία είναι ότι με τα έσοδα από τις δουλειές με διαφημιστικές εταιρείες χρηματοδοτεί εγχειρήματα που στηρίζουν την ανεξάρτητη σκηνή.
Τοποθεσία: Mühlenstraße 6, Κρόιτσμπεργκ, Βερολίνο

HALL OF FAME, MAUERPARK (απΟ ΤΟ 1989), ΔΙΑΦΟΡΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ

Το Mauerpark, το «πάρκο του Τείχους», που το 1994 διαμορφώθηκε ως χώρος πρασίνου, ήταν αρχικά μέρος της επονομαζόμενης «ζώνης θανάτου» του Τείχους του Βερολίνου. Για την ακρίβεια πρόκειται για την περιοχή ανάμεσα στο πραγματικό Τείχος στη δυτική πλευρά και ένα μικρότερο «εσώτερο» τείχος στην ανατολική. Τμήμα αυτού του μικρότερου τείχους χρησιμοποιείται από γκραφιτάδες από το 1989, οπότε επιτράπηκε η πρόσβαση στην περιοχή. Παρότι το Τείχος έχει πλέον ανακηρυχθεί προστατευόμενο μνημείο, από το 2014 οι Αρχές επιδεικνύουν ανοχή απέναντι στη χρήση του για γκράφιτι, ακόμη και στις περιπτώσεις που οι καλλιτέχνες δεν έχουν ατομική γραπτή άδεια. Αυτή τη στιγμή το Mauerpark είναι το μεγαλύτερο και γνωστότερο Hall of Fame (επιφάνεια που διατίθεται νόμιμα για «βάψιμο») στο Βερολίνο και δημοφιλές σημείο διεξαγωγής διαφόρων εκδηλώσεων που σχετίζονται με το γκράφιτι.
Τοποθεσία: Mauerpark, Gleimstraße 55, Πρέντσλαουερ Μπεργκ, Βερολίνο 

INTERBRIGADAS – ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ MERCURE HOTEL (2009), ΔΙΑΦΟΡΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ

Το mural που ολοκληρώθηκε το 2009 στον εξωτερικό τοίχο ενός ξενοδοχείου στην περιοχή Κρόιτσμπεργκ είναι μία από τις μεγαλύτερες τοιχογραφίες στην πόλη. Έγινε με πρωτοβουλία του βερολινέζικου συλλόγου Interbrigadas, που δραστηριοποιείται από το 2006 με στόχο τις πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ Ευρώπης και Λατινικής Αμερικής. Στην παράσταση συναντιούνται διάφορα καλλιτεχνικά κινήματα και στιλιστικά ρεύματα. Κυριαρχούν οι αναπαραστάσεις μορφών, που χρησιμοποιούν κατά κόρον οι Βραζιλιάνοι street art καλλιτέχνες. Άλλη μία αναφορά που βρίσκουμε εδώ είναι αυτή στο Pichação, μια τυπογραφική μορφή γκράφιτι που επίσης αναπτύχθηκε στη Βραζιλία και παραπέμπει σε ρούνους. Τα συγκεκριμένα tags που ακολουθούν την παράδοση του «γραψίματος» δεν αρέσουν στη Βραζιλία, ενώ αντίθετα στην Ευρώπη έχουν πολλούς οπαδούς.
Τοποθεσία: Mercure Hotel, Luckenwalder Straße 11, 10963 Βερολίνο 

ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΟ KOTTBUSSER TOR (2012), BERLIN KIDZ (ΓΕΡΜΑΝΙΑ)

Στο ξεκίνημά του το γκράφιτι θεωρούνταν συχνά ως ένα είδος extreme sport. Συνέχεια αυτής της παράδοσης αποτελεί και το βερολινέζικο crew Berlin Kidz, που από το 2010 προσελκύει το ενδιαφέρον της σκηνής με τις θεαματικές του δράσεις. Σε αυτές ανήκουν, για παράδειγμα, η κατάβαση με σκοινί από ταράτσες πολυκατοικιών ή το λεγόμενο σέρφινγκ στις οροφές βαγονιών του τραμ και του μετρό. Πέρα από τις ριψοκίνδυνες δράσεις τους, οι οποίες απαιτούν εξαιρετικές ακροβατικές δεξιότητες και θάρρος, οι Berlin Kidz επαινούνται από τη σκηνή κυρίως για το γεγονός ότι επαναφέρουν στο προσκήνιο το πολιτικό και επαναστατικό στοιχείο του κινήματος του γκράφιτι. Αλλά και η ίδια η τεχνική του crew είναι προσανατολισμένη στις αμερικανικές απαρχές της γραφής με σπρέι, όπου προφανώς έχει δοθεί μεγάλη σημασία στο να δημιουργήσει ένα όσο το δυνατόν πιο χαρακτηριστικό και διακριτό στιλ: τα tags των Berlin Kidz, που σε κόκκινους και μπλε τόνους απλώνονται σαν τατουάζ πάνω στους τοίχους των σπιτιών και θυμίζουν αραβουργήματα έτσι όπως διαγράφονται διάφανα σχεδόν στο πρόσωπο της πόλης.
Τοποθεσία: Kottbusser Tor, Κρόιτσμπεργκ, Βερολίνο

TOMMY-WEISBECKER-HAUS (1989), ΔΙΑΦΟΡΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ

Οι τοιχογραφίες που ολοκληρώθηκαν το 1989 στο λεγόμενο Tommy-Weisbecker-Haus στο Κρόιτσμπεργκ του Βερολίνου φέρνουν κατά νου την παράδοση των αριστερών συνθημάτων και συμβόλων διαμαρτυρίας στο Δυτικό Βερολίνο, στα τέλη της δεκαετίας του 1960. Τότε που εμφανίστηκε στους τοίχους των σπιτιών το γνωστό πλέον παγκοσμίως σήμα της ειρήνης, ως ευρωπαϊκός προάγγελος του γκράφιτι. Αλλά και η ιστορία του Tommy-Weisbecker-Haus τότε ξεκίνησε. Το 1973 το κτίριο καταλήφθηκε και κατοικήθηκε από μια αυτοδιοικούμενη κολεκτίβα, η οποία προσέφερε και καταλύματα σε άστεγους. Η ονομασία του κτιρίου είναι ένας φόρος τιμής στον ακροαριστερό Thomas (Tommy) Weisbecker, ο οποίος σκοτώθηκε την ίδια χρονιά σε μια έφοδο της αστυνομίας. Το κτίριο για πολύ καιρό θεωρούνταν γιάφκα αριστερών τρομοκρατών. Εντέλει, στις αρχές της δεκαετίας του 1980 αναγνωρίστηκε ως χώρος κοινοβιακής συγκατοίκησης νέων. Όσον αφορά τα μοτίβα τους, οι τοιχογραφίες βασίζονται σε κεντρικά στοιχεία της σχολής της αριστερής διανόησης: την αποβλάκωση του ανθρώπου που προκαλούν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και την απελευθέρωσή του μέσω της επιστροφής στη φύση. Εκτός από τα αξιόλογα πολιτικά murals, η αριστερή πλευρά του κτιρίου χρησιμοποιείται σήμερα και ως Hall of Fame.
Τοποθεσία: Wilhelmstraße 9, Κρόιτσμπεργκ, Βερολίνο