Στο πέρασμα του χρόνου, το κόκκινο από χρώμα της εξουσίας έγινε χρώμα των επαναστατών. Μια συνέντευξη με τον πολιτικό αρθρογράφο Gerd Koenen για το χρώμα που αποτέλεσε το σύμβολο των κομμουνιστών και των σοσιαλιστών.
Στην αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα, το κόκκινο ήταν ακόμα το χρώμα της εξουσίας και της δύναμης. Το φορούσαν Ρωμαίοι αυτοκράτορες, Ευρωπαίοι ηγεμόνες και πάπες. Διαμέσου των αιώνων έγινε το χρώμα των επαναστατών. Στη Γαλλική Επανάσταση, οι οπαδοί της Δημοκρατίας, οι Ιακωβίνοι και οι Αβράκωτοι φορούσαν ένα κόκκινο σκουφί ως διακριτικό γνώρισμα. Αυτό το «bonnet rouge» ή φρυγικός σκούφος, έγινε αφενός σύμβολο ελευθερίας και χειραφέτησης, αφετέρου αντικείμενο που συνδέεται άρρηκτα με την Τρομοκρατία των Ιακωβίνων, οι οποίοι κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης καταπίεσαν και εκτέλεσαν όλους τους πιθανούς εχθρούς της Επανάστασης.
Αυτή η αμφιθυμία έμελλε να συνοδεύει από τότε και για το επόμενο διάστημα το συγκεκριμένο χρώμα. Τον 20ό αιώνα έγινε το χρώμα του εργατικού κινήματος, του κομμουνισμού και των σοσιαλιστικών ρευμάτων. Και εδώ ο συμβολισμός του χρώματος συνδύασε συνειρμούς όπως την ελπίδα για μια καλύτερη ζωή αλλά και τα βάσανα και την αιματοχυσία («σήμερα κόκκινος, αύριο νεκρός»).
Στο βιβλίο του Die Farbe Rot. Ursprünge und Geschichte des Kommunismus («Το κόκκινο χρώμα. Απαρχές και ιστορία του κομμουνισμού») ο πολιτικός αρθρογράφος και ιστορικός Gerd Koenen καταπιάνεται με την εξέλιξη του κομμουνισμού. Μιλήσαμε μαζί του για τους συμβολισμούς που έλαβε το χρώμα του κόκκινου αιώνα.
Κύριε Koenen, γιατί έγινε ειδικά το κόκκινο το συμβολικό χρώμα του εργατικού κινήματος;
Το κόκκινο είναι, μετά το μαύρο και το άσπρο, κάτι σαν αρχέγονο χρώμα. Ως χρώμα του αίματος εκπροσωπεί ταυτόχρονα τους πιο στενούς δεσμούς και τις πιο ακραίες αντιθέσεις μεταξύ των ανθρώπων, τα αντίρροπα συναισθήματα αγάπης και μίσους. Ως χρώμα του εργατικού κινήματος καθιερώθηκε όταν τη δεκαετία του 1830 έγινε πρώτη φορά λόγος για μια «κοινωνική επανάσταση», που θα έπρεπε να διαδεχθεί μια πολιτική επανάσταση. Αυτό συνέπεσε με την εδραίωση των σύγχρονων όρων του «σοσιαλισμού» και του «κομμουνισμού». Το πολιτικό κόκκινο χρώμα –με πιο ορατή έκφανση αυτή του κόκκινου λάβαρου– ανταγωνιζόταν την πλούσια πολυχρωμία των φεουδαρχικών εμβλημάτων, όπως -όλο και περισσότερο- και την τριχρωμία στις νέες εθνικές σημαίες. Σε σύγκριση με αυτή την ποικιλία της διάκρισης, το κόκκινο συμβόλιζε το όνειρο μιας παγκόσμιας ένωσης των «προλετάριων όλου του κόσμου» και της υπέρβασης της εχθρότητας ανάμεσα σε κράτη και έθνη. Ύστερα, η Σοσιαλιστική Διεθνής του 1889 σήκωσε το κόκκινο λάβαρο ως κεντρικό της σύμβολο.
Άρα το γεγονός ότι το κόκκινο έγινε παγκοσμίως το χρώμα των κομμουνιστών και των σοσιαλιστών ήταν το φυσικό επακόλουθο αυτών των εξελίξεων;
Στους μεγάλους κοινωνικούς αγώνες που έγιναν πριν και μετά τη στροφή του αιώνα, όπου οι βιομηχανικοί εργάτες βγήκαν για πρώτη φορά πραγματικά στο προσκήνιο των δημοκρατικών και άλλων απελευθερωτικών κινημάτων, διευρύνθηκε ο συμβολικός χώρος που ήταν συνδεδεμένος με το πολιτικό κόκκινο. Στο μεγάλο ξέσπασμα της Ρωσικής Επανάστασης το 1905 για πρώτη φορά ένα ολόκληρο, ευρύ λαϊκό κίνημα βυθίστηκε μέσα σε ένα κόκκινο που εν μέρει ήταν φωτεινό και ελπιδοφόρο και εν μέρει τρεμόφεγγε και θύμιζε Αποκάλυψη. Γι’ αυτή την ιδιαίτερα ισχυρή συναισθηματική φόρτιση ίσως να παίζει κάποιο ρόλο και η γλωσσική εγγύτητα των λέξεων «κόκκινο» και «ωραίο» στα ρώσικα, όπως εκφράζεται στην ονομασία της «Κόκκινης Πλατείας» μπροστά από το Κρεμλίνο, η οποία λέγεται και «Ωραία Πλατεία». Επομένως δεν προκαλεί έκπληξη ότι ο Λένιν μετά την κατάληψη της εξουσίας από τους Μπολσεβίκους το 1918 υιοθέτησε την ιστορική από καιρό προγραμματική έννοια του «κομμουνισμού» για το κόμμα και το καθεστώς του και ύψωσε την κόκκινη σημαία (με το σφυροδρέπανο) ως τη νέα σημαία του κράτους του. Ωστόσο, μπορεί να ήθελε και να ξεχαστεί το γεγονός ότι ήδη η πτώση του τσαρικού καθεστώτος τον Φεβρουάριο/ Μάρτιο του 1917, στην οποία οι Μπολσεβίκοι δεν είχαν συμμετοχή, είχε βαφτεί και αυτή με κόκκινο χρώμα. Η λεγόμενη «Οκτωβριανή Επανάσταση» των Μπολσεβίκων ήταν στην ουσία μια νίκη του κόκκινου επί του κόκκινου, με άλλα λόγια μια νίκη των Μπολσεβίκων επί των άλλων σοσιαλιστικών κομμάτων της Ρωσίας, τα οποία οι πρώτοι εξώθησαν στο ρόλο των «λευκών» αντεπαναστατών χρησιμοποιώντας τρομοκρατικές μεθόδους για να τα κρατήσουν υπό έλεγχο.
Εξώφυλλο αυστριακής έκδοσης αφιερωμένης στην Εργατική Πρωτομαγιά του 1989. Εικονίζεται η Μαριάννα, η συμβολική μορφή της Γαλλικής Δημοκρατίας. Φορά φρυγικό σκούφο σαν εκείνον των Ιακωβίνων στη Γαλλική Επανάσταση.
| Φωτ. (λεπτομέρεια): © picture alliance (84019274)
Το κόκκινο δεν έγινε μόνο στη Ρωσία σύμβολο πολιτικών καθεστώτων αλλά και στην Κίνα, για παράδειγμα. Υπήρχαν διαφορές στον τρόπο ερμηνείας των διαφόρων χρήσεών του;
Στην Κίνα το κόκκινο του Κομμουνιστικού Κόμματος θριάμβευσε επί των εμβλημάτων του πολύ νεαρού εθνικού κινήματος. Μόλις κατέλαβε την εξουσία το Κομμουνιστικό Κόμμα, το κόκκινο γέμισε όλο τον πολιτικό και ιδεολογικό χώρο – και εδώ με πολύ ιδιαίτερες πολιτισμικές και μυθολογικές προσμείξεις, που οπωσδήποτε δεν ανάγονται μόνο στον εισηγμένο μαρξισμό-λενινισμό. Χρόνια κιόλας πριν από την κατάληψη της εξουσίας, όταν ήταν ακόμη στο «κόκκινο οχυρό» της Τζινάν, ο Μάο έβαλε να του γράψουν έναν ύμνο του Κόμματος κομμένο και ραμμένο στα μέτρα του, ο οποίος αντλούσε στοιχεία από μια λαϊκή κοσμολογία: «Η Ανατολή είναι κόκκινη, ο ήλιος ανατέλλει / Η Κίνα έβγαλε έναν Μάο Τσε Τουνγκ. / Ευτυχία κι ευλογία στο λαό αυτός θα φέρει / Ζήτω! – Αυτός είναι το μεγάλο άστρο της σωτηρίας του λαού!“
Η περίοδος άνθησης του κομμουνισμού έχει παρέλθει. Έχει κατ’ επέκταση αποδυναμωθεί και η ακτινοβολία του συμβολικού χρώματος;
Στη Δύση, η εξέχουσα σημασία του πολιτικού κόκκινου χρώματος άρχισε να ξεθωριάζει μετά το 1945 – με εξαίρεση τη φρενήρη αναβίωσή του στο πλαίσιο των ριζοσπαστικών νεανικών κινημάτων γύρω από το 1968. Στην πρώην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, ας μην ξεχνάμε, εξελίχθηκε σε μια «κόκκινη δεκαετία» με μερικές δεκάδες χιλιάδες πολιτικά υπερδραστήρια άτομα, που για κάποιο διάστημα κυριαρχούσαν στις πανεπιστημιουπόλεις και σε ένα μέρος των συζητήσεων των διανοουμένων. Η σοσιαλδημοκρατία, τουλάχιστον αφότου αποδεσμεύτηκε από τη μαρξιστική της κληρονομιά, μετέτρεψε το παλιό, παθιασμένο, βαθύ κόκκινο των εμβλημάτων της σε ένα μάλλον αχνό, πλακάτο κόκκινο που πλέον δεν φέρει σχεδόν καμιά ιδιαίτερη συνδήλωση κριτικής του συστήματος. Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ μετά το 1989 έδωσε τη χαριστική βολή σε αυτή τη φθίνουσα πορεία. Σήμερα, η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας είναι εκείνη, στην οποία η αποκλειστική σφαίρα εξουσίας του απόλυτα κυρίαρχου Κομμουνιστικού Κόμματος ντύνεται σε ένα κατακόκκινο χρώμα – σαν να μένει πεισματικά πιστή σε μια αμετακίνητη παράδοση όπου η αξίωση του Κόμματος να παίζει το ρόλο του σωτήρα της Κίνας έχει ζυμωθεί με μια παλιά αυτοκρατορική μυθολογία και έναν σύγχρονο, αναβιωμένο σουπρεματισμό στη διεθνή σφαίρα. Στο μεταξύ όμως το κόκκινο έχει απομακρυνθεί σχεδόν από όλες τις δημοκρατικές και κοινωνικές υποσχέσεις απελευθέρωσης των εργατικών κινημάτων του 19ου και του 20ού αιώνα.
