ΚΑΦΕΝΕΙΟ
ΤΟ ΠΡΩΙ ΚΑΦΕΝΕΣ, ΤΟ ΜΕΣΗΜΕΡΙ ΚΟΥΡΕΙΟ

Όταν γίνεται λόγος για τα «καφέ», ο νους μας πηγαίνει στη Βιέννη, σε κάποιον που περνά ώρες βυθισμένος στις σκέψεις του, καθισμένος ανάμεσα σε μεγάλους στοχαστές. Στην Ελλάδα, όμως, τα αντίστοιχα καφενεία δεν ήταν μόνο μέρη πνευματικών συναντήσεων, αλλά και κουρεία, ταχυδρομικά πρακτορεία και μανάβικα.

 
Αν ακολουθήσει κανείς τα ίχνη των πρώτων καφέ, θα τα βρει στη Μέκκα και το Κάιρο: Εκεί αναφέρονται για πρώτη φορά καφενεία γύρω στο 1510. Άρχισαν δε να γίνονται γνωστά όταν δυο Άραβες από το Χαλέπι και τη Δαμασκό άνοιξαν το 1554 το πρώτο καφενείο στην Κωνσταντινούπολη, συστήνοντας τον καφέ στους Οθωμανούς. Αυτοί τον υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό. Ήταν θέμα χρόνου οι καφενέδες να εξαπλωθούν αρχικά σε όλη την Πόλη και εν συνεχεία σε κωμοπόλεις και χωριά της Ανατολίας. Ταυτόχρονα, μέσω των εμπόρων από τα λιμάνια της Μασσαλίας, της Βενετίας και του Άμστερνταμ, η κουλτούρα του καφέ ταξίδεψε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Στη Βενετία το πρώτο καφέ άνοιξε το 1615 και στο Λονδίνο το 1652.
 
Στην Ελλάδα εξαπλώθηκαν πολύ γρήγορα. Σύμφωνα με τον Τούρκο χρονογράφο και περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή, το 1668 στη Θεσσαλονίκη λειτουργούσαν ήδη 348 καφενεία. Εκεί «μαζεύονταν και περνούσαν τον καιρό τους συζητώντας μουσικοί, μίμοι, τραγουδιστές, γελωτοποιοί, κομψευόμενοι, ποιητές και άνθρωποι των γραμμάτων», έγραφε.

Παρόμοια ήταν η λειτουργία του καφενείου στις περισσότερες πόλεις της Ευρώπης. Υπήρξαν σημείο επικοινωνίας, ανταλλαγής πληροφοριών και ειδήσεων, τόπος για γλέντι, διασκέδαση αλλά και χαλάρωση, πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης, ένας χώρος όπου συγχρωτίζονταν άνθρωποι διαφορετικών κοινωνικών τάξεων – όπως συνέβαινε και στην κουλτούρα του βιεννέζικου καφέ, που από το 2011 ανήκει μάλιστα στην άυλη πολιτιστική κληρονομιά της UNESCO. Ένας καφές και πολύς χρόνος: Όποιος παράγγελνε κάτι να πιει στη Βιέννη, μπορούσε να καθίσει επί ώρες στο τραπέζι του, να διαβάσει ή να γράψει. Πολλοί γνωστοί συγγραφείς, όπως ο Άρτουρ Σνίτσλερ και ο Στέφαν Τσβάιχ, ήταν ένθερμοι οπαδοί αυτής της κουλτούρας.
 
Όμως, τα καφενεία άλλαξαν ανάλογα με τις εποχές και τις ανάγκες των πελατών τους. Άρχισαν να εξυπηρετούν νέους σκοπούς – το ίδιο έγινε και στην Ελλάδα. Οι ελληνικοί καφενέδες ως τόποι συνάντησης καθόρισαν την ελληνική κοινωνία για πολλές δεκαετίες και με ποικίλους τρόπους και πάντρεψαν πολλές διαφορετικές λειτουργίες.

ΕΝΑΣ ΚΑΦΕΣ ΚΑΙ ΕΝΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ ΚΟΥΡΕΜΑ

Στον περιορισμένο στις περισσότερες περιπτώσεις και ταπεινό χώρο τους, τα καφενεία πρόσφεραν υπηρεσίες πολύτιμες σε δυσπρόσιτα ορεινά χωριά ολόκληρης της Ελλάδας αλλά και σε νησιά όπου οι μετακινήσεις ήταν δύσκολες και το οδικό δίκτυο υποτυπώδες. Εκτός από καφενεία, λειτούργησαν ως μαγειρεία σερβίροντας σπιτικό φαγητό ‒ό,τι έφτιαχνε καθημερινά για την οικογένειά της η γυναίκα του καφετζή‒, ως παντοπωλεία, μανάβικα, ταχυδρομικά πρακτορεία, αρκετές φορές και ως κουρεία.
 
«Μετά των καφενείων είναι πολλαχού ηνωμένα και τα κουρεία», γράφει ο Δημήτριος Σκαρλάτος ο Βυζάντιος (1798-1878). Ο σημαντικός Έλληνας λόγιος του 19ου αιώνα, στον τρίτο τόμο του έργου του Κωνσταντινούπολις, μας πληροφορεί για τη διαδεδομένη στην Πόλη εικόνα του «καφενείου-κουρείου», που ξεκινώντας από εκεί ταξίδεψε σε ολόκληρη την επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και άντεξε για αρκετές δεκαετίες, περνώντας από γενιά σε γενιά. Όλα αυτά μοιάζουν σήμερα ξεθωριασμένα, αν όχι πολύ μακρινά. Συχνά είναι πολύ δύσκολο να βρεις ακόμη και ίχνη τους. Εκτός κι αν ψάξεις σε παλιά άλμπουμ και φωτογραφικά λευκώματα. Στην περίπτωση των παραδοσιακών ελληνικών καφενείων με τα πολλά «πρόσωπα», ελάχιστα έχουν απομείνει ζωντανά. Τα περισσότερα υπάρχουν μόνο στα βιβλία. Και στις αναμνήσεις όσων τα ζήσαμε.