Μάϊος 2021
Εγγραμματοσυνη πληροφοριας: Απολογισμος ενος εργαστηριου
Σκοπός του κύκλου εργαστηρίων είναι να προσεγγίσει με τρόπο πρακτικό και κατανοητό διαφορετικές πτυχές αυτού που ονομάζουμε πληροφοριακή εγγραμματοσύνη (information literacy) στο Διαδίκτυο.
Dr. Yannis Christodoulou
Ο όρος πληροφοριακή εγγραμματοσύνη είναι σχετικά πρόσφατος και αποδίδει την έννοια της ικανότητας και της ευχέρειας να προσδιορίζουμε, να εντοπίζουμε, να αξιολογούμε και να αξιοποιούμε την πληροφορία που μας ενδιαφέρει κάθε φορά, με αποτελεσματικότητα αλλά και με ασφάλεια. Βέβαια, η ανάγκη για αποτελεσματική και έγκυρη πρόσβαση στην πληροφορία δεν είναι κάτι καινούργιο· υπάρχει όσο υπάρχει η ανάγκη για πληροφόρηση. Εντούτοις οι νέες τεχνολογίες και τα καινοτόμα μέσα που αυτές έχουν εγκαθιδρύσει θέτουν νέες δυνατότητες και διαστάσεις, αλλά και απαιτήσεις και παγίδες, στην πρόσληψη και μετάδοση της πληροφορίας.
Ο κύκλος εργαστηρίων με ευρύτερη θεματική την πληροφοριακή εγγραμματοσύνη κινείται λοιπόν σε δυο βασικούς άξονες, οι οποίοι και απαρτίζουν τους δύο κύκλους του εργαστηρίου: (α) την αναζήτηση πληροφορίας, που πραγματεύεται τρόπους εντοπισμού της επιθυμητής πληροφορίας, και (β) την αξιολόγηση πληροφορίας, που αφορά στην αποτίμηση της εγκυρότητας της πληροφορίας που ανακτάται κατά την αναζήτηση.
Αναζήτηση και ανοιχτότητα στο Διαδίκτυο
Στο πλαίσιο του πρώτου κύκλου εργαστηρίων πληροφοριακής εγγραμματοσύνης, που αφορά στον εντοπισμό της επιθυμητής πληροφορίας, παρουσιάστηκαν και συζητήθηκαν σε βάθος οι δυνατότητες αναζήτησης της πληροφορίας που παρέχουν οι ψηφιακές τεχνολογίες. Οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες παρέχουν καινοτόμες, εξελιγμένες τεχνικές και υπηρεσίες γρήγορης και «έξυπνης» αναζήτησης ανάμεσα σε έναν τεράστιο, συνεχώς αυξανόμενο όγκο γνώσης και πληροφορίας που διατίθεται στις μέρες σε ψηφιακή μορφή μέσω του Διαδικτύου. Στο πλαίσιο αυτό, συζητήθηκαν εκτενώς η αναζήτηση της πληροφορίας μέσω μηχανών αναζήτησης. Οι μηχανές αναζήτησης συνιστούν προηγμένα τεχνολογικά εργαλεία τα οποία λειτουργούν ως διεπαφή αφενός μεταξύ του ανθρώπου και του διαθέσιμου πληροφοριακού υλικού, αφετέρου μεταξύ του ανθρώπου και της μηχανής (δηλ. του ηλεκτρονικού υπολογιστή), αποτελώντας τον πλέον ενδεδειγμένο τρόπο αναζήτησης πληροφορίας στο Διαδίκτυο. Ειδικότερα, παρουσιάστηκαν και συζητήθηκαν τα χαρακτηριστικά, οι δυνατότητες, τα πλεονεκτήματα αλλά και τα σκοτεινά σημεία του ψηφιακού τρόπου πρόσβασης στη γνώση/πληροφορία, μέσα από συζήτηση συναφών θεματικών, όπως η βασική λειτουργία των δημοφιλέστερων μηχανών αναζήτησης, οι μηχανισμοί ταξινόμησης και αξιολόγησης αποτελεσμάτων και η εξατομικευμένη αναζήτηση. Σε πρακτικό επίπεδο, παρουσιαστήκαν και μελετήθηκαν μέσα από ενδεικτικά παραδείγματα τεχνικές και εργαλεία «έξυπνης» αναζήτησης (π.χ., τελεστές αναζήτησης), τα οποία διαθέτουν ως επί το πλείστον οι σύγχρονες μηχανές αναζήτησης, με στόχο τη βέλτιστη αξιοποίηση των δυνατοτήτων τους.
Τέλος, στο πλαίσιο του πρώτου κύκλου εργαστηρίων συζητήθηκε το ζήτημα της ανοιχτότητας στο Διαδίκτυο. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στη δυνατότητα πρόσβασης σε ανοιχτή, κοινόχρηστη ψηφιακή πληροφορία (π.χ. Wikimedia), καθώς και στη δυνατότητα χρήσης μη εμπορικών μηχανών αναζήτησης, ως απάντηση στο πρόβλημα της εμπορευματοποιημένης παροχής υπηρεσιών αναζήτησης. Με πιο τρανταχτό παράδειγμα τη Google, η πλειονότητα των δημοφιλών μηχανών αναζήτησης, ακολουθώντας το εμπορικό παράδειγμα της τηλεόρασης, παρέχουν δωρεάν το προϊόν τους (δηλαδή υπηρεσίες αναζήτησης) με αντάλλαγμα την έκθεση του χρήστη σε σωρεία διαφημιστικού περιεχομένου, και μάλιστα, με τρόπο εξατομικευμένο, αφού χρησιμοποιούν το ιστορικό αναζητήσεων του χρήστη με σκοπό να συμπεράνουν τις προτιμήσεις του και άρα το τι θα τον ενδιέφερε περισσότερο καταναλωτικά. Στον αντίποδα των εμπορικών μηχανών αναζήτησης, τα τελευταία χρόνια κάνουν ολοένα και περισσότερο αισθητή την παρουσία τους μη εμπορικές μηχανές (π.χ. DuckDuckGo) οι οποίες διεκδικούν ένα σημαντικό κομμάτι της «αγοράς», παρέχοντας αποτελεσματικές υπηρεσίες ανώνυμης αναζήτησης, χωρίς δηλαδή να αποθηκεύουν ιστορικά δεδομένα αναζήτησης για κάθε χρήστη, δεδομένα που κατεξοχήν χρησιμοποιούνται για εμπορικούς/διαφημιστικούς σκοπούς.
Αξιολόγηση της διαδικτυακής πληροφορίας
Πώς μπορώ να αξιολογήσω την πληροφορία που λαμβάνω μέσω του Διαδικτύου, αποτιμώντας την εγκυρότητα και την αξιοπιστία της; Πώς μπορώ να ενημερώνομαι και να λαμβάνω πληροφορία/γνώση συνειδητά και αξιόπιστα, αποφεύγοντας τις κακοτοπιές της διαδικτυακής παραπληροφόρησης; Ο δεύτερος κύκλος εργαστηρίων εστιάζει στον πιο κρίσιμο άξονα της πληροφοριακής εγγραματοσύνης, που είναι η αξιολόγηση της ληφθείσας πληροφορίας. Ο όρος αξιολόγηση πληροφορίας αναφέρεται τόσο στη διαδικασία επιβεβαίωσης ότι η πληροφορία που εντοπίσαμε μέσω της αναζήτησης είναι αυτή που αρχικά είχαμε προσδιορίσει ως επιθυμητή, αλλά κυρίως στο κατά πόσο η πληροφόρηση που λαμβάνουμε είναι έγκυρη και αξιόπιστη. Ιδιαίτερα στο πλαίσιο της ψηφιακής πληροφορίας που παράγεται και διαχέεται ευρέως μέσω του Διαδικτύου, η ανάγκη για αξιολόγηση της πληροφορίας καθίσταται επιτακτική, λόγω της αλματώδους αύξησης του όγκου της αλλά και της ευκολίας «παραχάραξής» της, γεγονός που απορρέει εν μέρει και από το ότι τα νέα μέσα διευκολύνουν σημαντικά την παραγωγή νέας πληροφορίας, πολλώ μάλλον δε την –ορθή ή μη– αναπαραγωγή της υπάρχουσας.
Στόχος λοιπόν του δεύτερου κύκλου εργαστηρίων είναι η μελέτη και εξοικείωση με τρόπους αποτελεσματικής αξιολόγησης της πληροφόρησης που λαμβάνουμε με χρήση των νέων ψηφιακών μέσων, ως απάντηση στην αναδυόμενη τάση για παραπληροφόρηση –κακόβουλη ή μη– μέσω του Διαδικτύου. Στο πλαίσιο του εργαστηρίου αναλύονται ποικίλα παραδείγματα μέσα από τα οποία αναδεικνύονται και συζητούνται οι διάφορες μορφές ακούσιας ή εκούσιας ψευδούς πληροφόρησης που μπορεί να συναντήσει κανείς στο Διαδίκτυο, με έμφαση στις κακόβουλες μορφές παραπληροφόρησης (π.χ. fake news), οι οποίες χρήζουν και ιδιαίτερης προσοχής, καθώς ως επί το πλείστον λειτουργούν ως μέσα προπαγάνδας και εξαπάτησης.
Όπως και σε μη ψηφιακά περιβάλλοντα πληροφόρησης, ο πιο ενδεδειγμένος τρόπος αξιολόγησης της λαμβανόμενης πληροφορίας είναι η αναζήτηση και διασταύρωση των πηγών της, όπως για παράδειγμα η αποτίμηση της εγκυρότητας και της αξιοπιστίας του εκάστοτε ιστότοπου που την παρέχει. Στο πλαίσιο αυτό, το Διαδίκτυο μπορεί να αποβεί πολύτιμο εργαλείο διευκολύνοντας και υποβοηθώντας τη διαδικασία αποτίμησης εγκυρότητας, είτε μέσω των μηχανών αναζήτησης, όπου μπορεί κανείς να διασταυρώσει μια πληροφορία αναζητώντας την σε διαφορετικούς ιστότοπους, είτε παρέχοντας πλατφόρμες όπου οι ίδιοι οι χρήστες μπορούν να συγκεντρώνουν και να διαμοιράζονται δεδομένα επαλήθευσης ή διάψευσης της διακινούμενης πληροφορίας (π.χ. Ελληνικα Hoaxes).