Ethiek in de politiek? Hoezo ethiek?

Geert van Istendael, Belgisch schrijver, dichter en voormalig journalist, pleit voor een nieuw sociaal contract na het overwinnen van de Corona-crisis. De Europese solidariteit zou sterker moeten worden geïntegreerd in de politiek en dus bepalend moeten zijn voor verantwoorde en ethische politieke maatregelen.

Von Geert van Istendael

Het begrippenpaar "ethiek van de overtuiging – ethiek van de verantwoordelijkheid" ontdekte ik in de jaren zestig, toen ik tijdens mijn sociologiestudie Max Weber las. De grote socioloog vernoemde het onderscheid in zijn beroemde toespraak van 1919. Volgens Max Weber handelt iemand die instaat voor de (praktische) gevolgen van zijn daden op basis van een verantwoordelijkheidsethiek. Wie zijn daden rechtvaardigt vanwege hun intrinsieke (ethische) waarde, volgt een overtuigingsethiek. Max Weber ziet enerzijds een zeer diepe tegenstelling tussen beide, anderzijds beschouwt hij ze niet als absolute tegenpolen, maar als aanvulling op elkaar.

In de jaren tachtig van de vorige eeuw volgde ik als journalist de Belgische politiek. Het dagelijks observeren van actieve politici heeft me geleerd hoe moeilijk het is om ethische principes overeind te houden in het modderbad van de politieke praktijk. 
 
Zijn er in de moderne politiek voorbeelden van ethische maatregelen?  
 
Jazeker, die zijn er. In Duitsland. De historische Merkel-uitspraak "We kunnen dat" is overtuigingsethiek in zijn zuiverste vorm. Die drie woorden waren geen uitbarsting van diepe irrationaliteit, laat staan een opwelling van zogenaamde vrouwelijke sentimentaliteit, zoals destijds luid werd geschreeuwd en geschreven. De zin kwam wél voort uit de rotsvaste christelijke overtuiging van de kanselier. Deze dochter van een dominee heeft zich laten inspireren door een Bijbeltekst die miljoenen mensen in en buiten Duitsland kennen. Ik bedoel het verhaal van de barmhartige Samaritaan (Lucas 10, 30-37). Angela Merkel heeft enkel de halfdode man uit de parabel vermenigvuldigd met de factor miljoen. De Duitse burgers reageerden op twee manieren: er was een sterke reactie vol haat, maar tegelijkertijd ook een reactie vol liefde en onbaatzuchtige generositeit, misschien zelfs nog sterker. Met drie woorden heeft Angela Merkel bewezen dat een beleid op basis van overtuigingsethiek niet per se gedoemd is om te mislukken. 

Maar dat is slechts de helft van het verhaal. Vervolgens heeft de kanselier zich in de vluchtelingenkwestie resoluut gericht op een verantwoordelijkheidsethiek. Ze is ook niet bepaald een naïef scoutsding, maar beheerst meesterlijk het politieke spel. Ze doorziet haar politieke milieu tot in de donkerste uithoeken. Ze kent de valkuilen, de dwaalwegen, maar evenzeer de voordelen van een beleid op basis van verantwoordelijkheidsethiek en ze is altijd bereid om de gevolgen van haar politieke acties te dragen, in een nooit comfortabel spanningsveld tussen overtuiging en verantwoordelijkheid. In die zin zou je bijna kunnen zeggen dat Angela Merkel het Weberiaanse ideaaltype van politiek handelen vertegenwoordigt. Dat zeg ik allemaal, al kan ik zelf geenszins als christendemocraat worden bestempeld.   
In het huidige schrikbewind van keizerin Corona meen ik een vreemde convergentie te zien tussen de ethiek van overtuiging en de ethiek van verantwoordelijkheid. Beide vormen van politieke ethiek zijn in een onontwarbaar kluwen geraakt. Verantwoordelijkheid verandert deels in overtuiging, en overtuiging in verantwoordelijkheid.  

De wetenschappelijke of meer bepaald virologische logica heeft de politieke strategieën diepgaand beïnvloed: quarantaine, tests, mondmaskers, gesloten scholen, enz. Het is opmerkelijk hoe gelijkaardig de maatregelen in de verschillende Europese landen zijn, misschien met uitzondering van Zweden.   
Nog in december vorig jaar waren deze dingen een Aziatische dystopie. Nu is het dagelijkse kost, hier bij ons. De principes van de wetenschap zijn net als de principes van verantwoordelijkheid en van ethiek, tegelijk. Enerzijds hebben overtuiging en wetenschap altijd iets onbetwistbaars. En anderzijds wordt het als volstrekt onverantwoordelijk beschouwd om de nieuwe regels en voorschriften niet te volgen.  

De protesterende boze burgers hebben geen gelijk. Toch moet ik toegeven dat keizerin Corona enkele dictatoriale trekken heeft. 
Ten eerste houdt een dictatuur de burgers in voortdurende onzekerheid, en dat maken we vandaag mee. De oorzaken van deze nieuwe onzekerheid zijn duidelijk. De kennis over het virus is uiterst fragmentarisch. Er bestaat nog geen vaccin, laat staan een massale productie en globale verspreiding van een effectieve entstof.   
Ten tweede is er in een dictatuur geen alternatief. Het woord van de dictator is wet. Wie het er niet mee eens is, komt in de gevangenis of wordt geëxecuteerd. In het beste geval kan men emigreren. Zo brutaal zijn wij natuurlijk niet. Maar de uitspraak er is geen alternatief kennen we, al jaren. Het Engelse acroniem TINA is de wereld rondgegaan. Laten we alsjeblieft niet vergeten dat deze zin volstrekt antidemocratisch is. Een democratie is per definitie de beschaafde en dus geweldloze organisatie van tegenspraak, van discussie, van het-er-niet-mee-eens-zijn. Ondertussen is er blijkbaar amper een alternatief.

In het rijk van keizerin Corona geldt deze formule:
Wetenschap = politiek = verantwoordelijkheid = overtuiging. 
Het resultaat is: algemene, burgerlijke gehoorzaamheid.  

De uitspraak er is geen alternatief werd wel decennialang gekoppeld aan het economische en financiële beleid. Geen wonder dat het sterkste verzet tegen de recente invulling net uit economische kringen komt, want tot voor kort gold een andere formule: 

Economie = politiek = verantwoordelijkheid = overtuiging.    

Let wel, het begrip economie had voor bijna honderd procent een neoliberale invulling. Vandaag zien we hoe de twee uitingen van overtuigings- en verantwoordelijkheidsethiek met elkaar in botsing komen. We willen Covid-19 volledig uitroeien. Maar lopen we daarbij niet het risico de economie en de samenleving te verpletteren? 

Ondanks alles geloof ik dat het mogelijk is om voor de tijd na de val van keizerin Corona een nieuwe formule op te stellen.  
De ingrijpende gebeurtenissen van de afgelopen weken en maanden hebben aangetoond hoe noodzakelijk, hoe onmisbaar en hoe levensreddend onze socialezekerheidsstelsels zijn. In de eerste plaats voor de gezondheidszorg, maar ook voor de werkloosheid en voor de steun aan bedrijven. Ik noem de sociale zekerheid een kroonjuweel van de Europese beschaving, op gelijke voet met de schilderkunst van Dürer en Rembrandt, met de muziek van Beethoven en Bach, met de poëzie van Dante en Hölderlin. Wij, Europeanen, hebben dit meesterwerk van onze cultuur collectief verwaarloosd. We dachten dat de sociale zekerheid slechts een vervelende kostenpost was, maar dat is precies wat de corona-crisis nu ontkracht. We moeten dringend de sociale zekerheid, deze gestructureerde, publieke solidariteit van iedereen voor iedereen opnieuw ondersteunen en uitbouwen, we moeten de sociale zekerheid genereuzer en omvattender maken. Na de grootste crisis sinds de bevrijding is het tijd voor een nieuw sociaal contract, en dus ook voor een nieuwe formule: 

Sociale zekerheid = economie = politiek = verantwoordelijkheid = overtuiging.