Równoważenie komfortu
Jak przełamać przeekonomizowany model myślenia o rozwoju? Jak upowszechnić taki standard, który w większym stopniu będzie brał pod uwagę planetarne ograniczenia oraz ludzki dobrostan? Jak powiązać rozwój z kategorią szczęścia? W poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania sięgnęliśmy po dwa niedawno opublikowane raporty. Pierwszym z nich jest najnowsze podsumowanie realizacji siedemnastu celów zrównoważonego rozwoju na obszarze Unii Europejskiej, wydane przez Eurostat[1]. Drugim – Raport światowego szczęścia wydany przez Center for Sustainable Development[2].
Maciej Frąckowiak
Raport poświęcony poziomowi realizacji celów zrównoważonego rozwoju wskazuje na wciąż zbyt wolny postęp w odchodzeniu od komfortu oznaczającego niekontrolowane zużywanie zasobów (energii, materiałów, gruntów itd.), niszczenie bioróżnorodności, zdrowia publicznego. Przedstawia koszty dotychczasowych strategii, co pokazują straty powodowane przez ekstremalne zjawiska pogodowe. Dokument ten wyraźnie sygnalizuje, że trudno dziś mówić o komforcie bez świadomości istniejących nierówności, bez dostrzegania mechanizmów systemowo wytwarzających komfort jednych kosztem drugich. Obok indywidualnego poczucia wolności od trosk ważne są też zatem dane na temat ubóstwa, głodu, chłodu, deprywacji mieszkaniowej, a także nierówności na tle płci czy gatunków znikających ze świata przyrodniczego. Istotne są też wskaźniki nakładów na badania i rozwój oraz powszechną edukację od najmłodszych lat, a także tę trwającą całe życie. Bez tych starań trudno o rozwój i upowszechnienie zrównoważonych idei i wspierających je technologii.
Nagłówki w pierwszej części poniższego opracowania brzmieniem odpowiadają celom zrównoważonego rozwoju. Wybraliśmy część ze statystyk, używanych by postępy w realizacji tych celów monitorować; te, które najwięcej mają naszym zdaniem wspólnego ze zjawiskiem komfortu. Niektóre wskaźniki zrównoważenia mogą się wydać zbyt szczegółowe. Ważne wydaje nam się jednak ich pokazanie, by zakomunikować złożoność tego zjawiska, skłonić do refleksji. Czy rzeczywiście zbiorowe szczęście wymaga porzucenia dążenia do komfortu? A może lepiej po prostu przestać go utożsamiać z indywidualnym rozpasaniem?
Materiał o zrównoważeniu uzupełniamy opartym na sondażu Gallupa raportem o szczęściu. Autorzy proponują traktować go jako ważne uzupełnienie międzynarodowego projektu monitorowania celów zrównoważonego rozwoju. Szczęście w tym ujęciu to złożony wskaźnik: kombinacja dochodu, zdrowia, poczucia bliskości, swobody w decyzjach, doświadczenia szczodrości i nieskorumpowanych instytucji. Tak pojęte szczęście może się okazać kluczową zachętą do działań na rzecz zrównoważenia. Nie chodzi zatem wcale o to, by je podejmować ze zwieszoną w poświęceniu głową, ale gdzie indziej poszukiwać zapału i energii do podejmowania tych starań.
KONIEC Z UBÓSTWEM
21,7% osób w UE było zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w 2021 roku
* Odsetek ten spadł o 7,9% w stosunku do 2016 roku (z 103,6 do 95,4 mln mieszkańców Unii). Jednocześnie liczba takich osób zmniejsza się wolniej, niż zakładano.
8,9% osób zatrudnionych w UE zagrożonych ubóstwem dochodowym
* Odsetek osób określanych jako „pracujący ubodzy" wzrósł w latach 2010–2021 o 0,4%.
ZERO GŁODU
9,1% użytków rolnych UE w 2020 roku było uprawianych ekologicznie
* Udział ten wzrósł o 2,5% od 2015 roku, ale poniżej oczekiwań zakładających, że do 2030 roku stanowił będzie 25%.
W latach 2006–2021 liczebność pospolitych ptaków na użytkach rolnych UE spadła o 1/5
* W latach 1990–2021 indeks ten zmniejszył się o 35,9%, co stanowi wyraz pogarszającej się bioróżnorodności na tych obszarach.
DOBRE ZDROWIE I JAKOŚĆ ŻYCIA
64 lata – szacowana liczba lat w dobrym zdrowiu dla dzieci urodzonych w 2020 roku
* Ta uśredniona wartość zmniejszyła się o pół roku w stosunku do okresu sprzed pandemii (2019). Warto też zwrócić uwagę na to, że różnice między krajami UE wynoszą w skrajnych wypadkach aż 19,3 roku.
17,6% populacji UE było w 2020 roku dotkniętych hałasem od sąsiadów lub z ulicy
* Zespół Eurostat wskazuje, że ekspozycja na hałas pogarsza satysfakcję z życia oraz postrzegany dobrostan (Eurostat 2023, s. 75). Odsetek osób skarżących się na to zjawisko zmniejszył się o 3% od 2010 roku.
DOBRA JAKOŚĆ EDUKACJI
93% dzieci w 2020 roku podlegało opiece i edukacji przedszkolnej
* Odsetek ten rośnie, ale wolniej, niż zakładano. Warto kontrolować ten wskaźnik, ponieważ jest powiązany nie tylko z szansami przyszłego rozwoju i sukcesu edukacyjnego, ale także dobrostanem dzieci.
11,9% dorosłych w wieku od 25 do 64 lat kształciło się w 2022 roku
* Odsetek ten jest wyższy w przypadku kobiet oraz osób mieszkających w dużych miastach.
RÓWNOŚĆ PŁCI
10,7% wynosiła luka płciowa w zatrudnieniu kobiet i mężczyzn w 2022 roku
Mężczyźni w 2021 roku zarabiali o 12,7% więcej niż kobiety
CZYSTA WODA I WARUNKI SANITARNE
1,5% populacji UE w 2020 roku nie miała w domu urządzeń sanitarnych
* Wartość tego odsetka systematycznie spada (10 lat wcześniej wynosiła 2,2%).
78,2% kąpielisk śródlądowych UE z doskonałą jakością wody było w 2021 roku
* Wartość tego odsetka w 2016 roku wynosiła 82,1%, a w 2020 roku 77,7%.
CZYSTA I DOSTĘPNA ENERGIA
13,4% – o tyle spadło zużycie energii pierwotnej w stosunku do 2006 roku
* Dane za 2021 rok. Spadek, mimo że wyraźny, jest jednak wolniejszy, niż zakładano.
6,9% populacji UE w 2021 roku nie było w stanie utrzymać odpowiedniego ciepła w domu
* Wartość ta spadła z poziomu 11,2% w 2012 roku. Warto zwrócić uwagę, że dane nie uwzględniają okresu kryzysu energetycznego wywołanego wojną w Ukrainie.
WZROST GOSPODARCZY I GODNA PRACA
28 820 EUR wyniósł średni realny PKB na mieszkańca UE w 2022 roku
* To o 3,3% więcej niż w roku poprzednim.
6,11 mld ton surowców zużyto w UE w 2020 roku
* To najniższa wartość od dwudziestu lat. Za spadek odpowiedzialne było spowolnienie gospodarcze wywołane przez COVID-19.
INNOWACYJNOŚĆ, PRZEMYSŁ INFRASTRUKTURA
2,26% PKB wydano na badania i rozwój w UE w 2021 roku
* Wzrost wydatków na rozwój jest wolniejszy, niż zakładano, a od 2020 roku nawet nieznacznie spadł. Może to niepokoić, ponieważ bez innowacji trudniej będzie chociażby o rozwój technologii umożliwiających zrównoważoną gospodarkę czy pozyskiwanie energii.
12,8% osobokilometrów w 2020 roku przypadło na przejazdy autobusami i pociągami
* Dane wskazują na spadek o 5% w stosunku do 2019 roku, najprawdopodobniej spowodowany pandemią COVID-19.
MNIEJ NIERÓWNOŚCI
21,3% wynosił w 2021 roku udział w całkowitym dochodzie uzyskiwanym przez najgorzej zarabiające 40% populacji UE
24,2% wynosił w 2021 roku wskaźnik zróżnicowania dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach domowych pomiędzy krajami członkowskimi
* Z jednej strony wskaźnik ten spadł prawie o 10 punktów procentowych od 2006 roku, z drugiej jednak – analitycy Eurostat wskazują na nadal mocno zauważalne różnice pomiędzy północno-zachodnią i południowo-wschodnią częścią wspólnoty.
ZRÓWNOWAŻONE MIASTA I SPOŁECZNOŚCI
4,3% populacji UE w 2020 roku dotknięte było poważną deprywacją mieszkaniową
* Od 2010 roku odsetek ten zmniejszył się o 1,8%. Deprywacja mieszkaniowa oznacza życie w przeludnionych mieszkaniach albo lokalach zbyt ciemnych, pozbawionych podstawowej infrastruktury etc.
703,4 m2 powierzchni osadniczej przypadało na jednego mieszkańca UE w 2018 roku
* Jedna z miar wpływu środowiskowego, której wartość zwiększyła się w ostatnim czasie (o 3,3% więcej niż w 2015 roku).
ODPOWIEDZIALNA PRODUKCJA I KONSUMPCJA
300,1 mld EUR wygenerował w 2020 roku sektor dóbr i usług środowiskowych
* Unijni statystycy zauważają, że wartość zielonej ekonomii wzrosła w tym pandemicznym roku prawie o 2%, mimo ogólnego skurczenia się gospodarki o 5,6%.
4813 kg odpadów w przeliczeniu na jednego mieszkańca UE wytworzono w 2020 roku
* Oznacza to spadek o prawie 5% od 2016 roku, prawdopodobnie spowodowany pandemią.
DZIAŁANIA W DZIEDZINIE KLIMATU
8,9% redukcji emisji gazów cieplarnianych (w latach 2016–2021)
* W tej dziedzinie również widać wpływ pandemii (w 2021 roku emisja była o 6% większa niż w 2020 roku).
559,8 mld EUR – na tyle szacuje się straty gospodarcze w UE związane z ekstremalnymi zdarzeniami pogodowymi powiązanymi ze zmianami klimatu (w latach 1980–2021)
ŻYCIE POD WODĄ
1% eutroficznych wód morskich w 2022 roku
* Wody eutroficzne to wody zubożone pod względem tlenu oraz z dużymi zmianami w poziomach chlorofilu.
37% – o tyle w latach 2005–2020 zmniejszyła się presja połowowa na wodach morskich UE
ŻYCIE NA LĄDZIE
43,5% powierzchni UE w 2018 roku pokrywały lasy i inne grunty zalesione
* Obszar ten powiększył się nieznacznie (o niemal 1%) od 2015 roku.
1/4 – o tyle zmniejszyła się populacja motyli polnych w latach 2005–2020
* W ostatnich latach spadek populacji jest jeszcze bardziej wyraźny (niemal o 30% w latach 2015–2020).
CO WPŁYWA NA POCZUCIE SZCZĘŚCIA?
Istotną rolę w ocenie życia odgrywają dochody, zdrowie, posiadanie kogoś, na kogo można liczyć, poczucie swobody w podejmowaniu kluczowych decyzji życiowych, a także hojność oraz postrzegany brak korupcji (WHR+23, s. 8)
POLSKA W ŚWIATOWYM RANKIGNU SZCZĘŚLIWOŚCI
Poziom szczęścia: 6,2
* Sumaryczny wskaźnik dla dochodu krajowego brutto w przeliczeniu na mieszkańca, przewidywań co do liczby lat w zdrowiu, postrzegana swoboda w dokonywaniu wyborów, szczodrość oraz percepcja korupcji (maks. wartość wskaźnika: 10).
Pomysł na skład: w raporcie posługują się takimi grafikami obrazującymi strzałkę poruszającą się po półokręgu, od lewej do prawej, po lewej jest „1” i napis Dystopia, po prawej „10” i napis Utopia. Może byłoby fajnie jakoś do tego zabiegu nawiązać wizualizując ten wynik.
Miejsce 39
* Oceniano 139 krajów. Na pierwszym miejscu znalazła Finlandia (uśredniona wartość wskaźnika za lata 2020–2022: 7,8), na ostatnim – Afganistan (uśredniona wartość wskaźnika za lata 2020–2022: 1,9)
AGENDA NA RZECZ SZCZĘŚCIA
Dana społeczność będzie odczuwać wysoki poziom ogólnej satysfakcji z życia tylko wtedy, gdy jej członkowie będą także prospołeczni, zdrowi i zamożni. Innymi słowy, ludzie muszą mieć wysoki poziom tego, co Arystoteles nazywał eudajmonią. Na szczeblu społecznym satysfakcja z życia idzie w parze z eudajmonią.
Na poziomie indywidualnym mogą się one jednak różnić. Jak wskazują dowody, cnotliwe (dobrotliwe) zachowanie generalnie podnosi poziom szczęścia osoby postępującej w tej sposób (a także osoby korzystającej na tym zachowaniu). Istnieje jednak znaczna liczba osób, które postępują wobec innych szlachetnie, w tym niektórzy pracownicy sektora opieki, którzy wcale nie są zbytnio zadowoleni ze swojego życia.
Kiedy oceniamy społeczeństwo, sytuację lub politykę, nie powinniśmy patrzeć tylko na będące ich skutkiem przeciętne szczęście (w tym dla przyszłych pokoleń). Powinniśmy patrzeć przede wszystkim na skalę nieszczęścia (tj. niskiego zadowolenia z życia), które z tych działań wynika. Aby zapobiec nieszczęściu, rządy i organizacje międzynarodowe powinny ustanowić prawa, takie jak te zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ. Powinny one również rozszerzyć Cele Zrównoważonego Rozwoju (SDGs), aby łącznie wymiar dobrobytu i polityki środowiskowej w celu zapewnienia szczęścia przyszłym pokoleniom. Prawa te i cele są bowiem niezbędnymi narzędziami zwiększania ludzkiego szczęścia i zmniejszania nędzy, tak teraz, jak i w przyszłości.
Gdy szczęśliwość stanie się celem rządów, wpłynie to znacząco na praktyki instytucjonalne. Jeszcze większy priorytet uzyska zdrowie, zwłaszcza psychiczne, a także jakość pracy, życia rodzinnego i społeczności.
Wielkie wyzwania stają także przed badaczami. Wszystkie polityki rządowe powinny być oceniane pod kątem dobrobytu (w przeliczeniu na wydanego dolara). Promowanie dobrotliwości musi stać się głównym przedmiotem badań.
* Przetłumaczony fragment raportu: J.F. Helliwell, R. Layard, J.D. Sachs i in. (red.), World Happiness Report 2023 (11. edycja), Sustainable Development Solutions Network, 2023, s. 2.
Publikacja za zgodą Fundacji Bęc Zmiana, tekst ukazał sie w Notesie na 6 tygodni 148.
Laboratorium badań nad szczęściem. Życie po komfortocenie
Projekt o charakterze artystyczno-badawczym, sieciujący środowisko sztuki, nauki, dizajnu, technologii i przedsiębiorczości.
Tematy: przyszłość ograniczonego komfortu, praca wyobraźni, ekologia miejska, gospodarka przyszłości, poszukiwanie źródeł optymizmu, spekulatywność jako motor rozwoju, zarządzanie kryzysem i sytuacjami niedoboru.
Projekt Goethe-Institut, Fundacji Bęc Zmiana, Zentrum für Kunst und Urbanisik (Berlin), realizowany przy wsparciu m.st. Warszawy, Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, Fundacji im. Heinricha Bölla w Warszawie
Koproducenci wiedzy:
Akademia Sztuk Pięknych Katowice, BWA Wrocław Galerie Sztuki Współczesnej, Instytut Kultury Miejskiej w Gdańsku, Stowarzyszenie Media Dizajn (Szczeciński Inkubator Kultury), Galeria Arsenał w Białymstoku
www.postkomfortocen.info
[1] Strona domowa opracowania: https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-flagship-publications/w/ks-04-23-184.
[2] Raport zredagowany przez zespół w składzie: J.F. Helliwell, R. Layard, J.D. Sachs, J.E. De Neve, L.B. Aknin oraz S. Wang; opis idei, archiwum oraz interaktywna baza danych dostępne na stronie: https://worldhappiness.report/.