Komiksy i powieści graficzne
Kafka w imperium komiksu

Franz Kafka sam rysował i na pewno spodobałyby mu się komiksy i powieści graficzne, które stworzyli bardzo różni artyści w wielu zakątkach świata i które łączy jedna cecha wspólna: to on jest ich tematem.

Ulrich Fügener

Wiemy, że Franz Kafka sam rysował i że lubił chodzić do kina. Mamy więc podstawy przypuszczać, że podobałyby mu się wizualne adaptacje jego dzieł, na przykład komiksy. W styczniu 2024 roku wystawa poświęcona książce „Komplett Kafka” („Cały ten Kafka”) austriackiego artysty komiksowego Nicolasa Mahlera rozpoczyna tournée po placówkach Goethe-Institut na całym świecie (projekt zainicjowany przez Goethe-Institut w Lyonie). Mahler używa minimalistycznej kreski zbliżonej do stylu, w jakim wykonywał swoje rysunki Kafka. Lecz nie jest pierwszym artystą, który podjął się adaptacji dzieł praskiego pisarza lub jego biografii w formie komiksu.

David Zane Mairowitz – wszechstronny scenarzysta

Wśród poprzedników Mahlera najczęściej sięgał po nie amerykański autor, dziennikarz i reżyser David Zane Mairowitz, który napisał teksty do trzech publikacji „kafkowskich”, przy czym każda utrzymana jest w innym stylu.

Pierwsza z nich to Introducing Kafka (w niemieckim i polskim wydaniu – Słowo/obraz terytoria, 2019 - po prostu „Kafka”) stanowiąca wprowadzenie do życia i twórczości pisarza. Kongenialnie ilustracje są dziełem Roberta Crumba, mistrza amerykańskiego komiksu undergroundowego, który zasłynął jako twórca postaci Pana Naturalnego czy Kota Fritza, wielu komiksów autobiograficznych, a także adaptacji biblijnej Księgi Rodzaju. Mairowitz i Crumb przesuwają punkt ciężkości z jednej strony na historyczne tło życia Kafki (Czechy jako część monarchii austro-węgierskiej, I wojna światowa, nieodmiennie obecny antysemityzm, powstanie Czechosłowacji), z drugiej – na jego obsesje i traumy, na przykład cierpienie w relacji z dominującym ojcem, nienawiść do siebie i lęki w kontaktach z kobietami. Życie i twórczość płynnie przenikają się ze sobą. Crumb, który mówi o Kafce „mój duchowy brat”, nadaje im wyrazistą oprawę wizualną w ekspresyjnym stylu, często wykorzystując szrafowanie.

Adaptacja Zamku (ang. The Castle, czes. Zámek) jest wspólnym dziełem Mairowitza oraz czeskiego ilustratora i piosenkarza Jaromíra 99 (Jaromír Švejdík), znanego przede wszystkim z komiksu i filmu animowanego „Alois Nebel”, który z kolei powstał przy współudziale pisarza Jaroslava Rudiša. Zresztą obaj panowie są wokalistami zespołu Kafka Band, wyruszającego w ramach jubileuszowego roku 2024 w dużą trasę koncertową po Europie. Jaromír 99 sięga po silne kontrasty czerni, szarości i bieli, jak w technice drzeworytu. Wszystko wydaje się równie wyraźne, co przygnębiające i enigmatyczne.

Należy też wspomnieć o „Procesie” (ang. „The Trial”, franc. „Le proces”, w Polsce wydany nakładem WAB w 2023 r.), owocu współpracy Mairowitza z francuską artystką komiksową, malarką i rysowniczką prasową Chantal Montellier, znaną czytelnikom m.in. z komiksu „Tchernobyl mon amour” i autobiografii „La Reconstitution”. Autorka posługuje się stylem realistyczno-surrealistycznym, nadając bohaterowi Józefowi K. rysy twarzy samego Kafki – to zabieg często stosowany w adaptacjach dzieł pisarza z uwagi na zawarte w nich elementy autobiograficzne.

Mnóstwo adaptacji francuskich

We Francji kładzie się duży nacisk na adaptacje Kafki w formie powieści graficznych. Nie ma się czemu dziwić, jeśli weźmiemy pod uwagę, jak bardzo rozwinięta jest tamtejsza scena komiksowa.

Céka (Erick Lasnel) i Clod (Claude Voirriot) również wzięli na warsztat „Le proces” (nie ukazał się po niemiecku). Kolorowy i przyjazny styl rysowania sprawia, że historia wydaje się mniej przytłaczająca, a lekkości przydają jej wizualne żarciki. Józef K. pracuje w Brod Bank, w którym widać liczne napisy na literę K, spotyka księdza z drucianą aureolą przymocowaną do głowy, w zakończeniu Max Brod wręcza mu wieniec na egzekucję. Lecz także absurdalność enigmatycznego procesu, którego K. ostatecznie pada ofiarą, znajduje odpowiedni wyraz. Dodatkowo podkreślają ją nieprzebrane sterty akt, meandryczne budynki z dużymi salami i krętymi klatkami schodowymi oraz finałowa scena, w której Józef K. niesie pod pachą swoją odciętą głowę.

Sylvain Ricard i Maël, profesjonaliści z długoletnim stażem, w „Dans la colonie pénitentiaire” („Kolonia karna”) kreują inną atmosferę. Członek parlamentu przybywa z ojczyzny na wizytację kolonii karnej na pustyni i zostaje poproszony o asystowanie przy egzekucji człowieka skazanego za drobne przestępstwo. W tej kameralnej książce, skupionej na sprawach najistotniejszych i pełnej sugestywnych obrazów w kolorze ochry, żywa mimika twarzy wyraża obsesję oficera dyżurnego i okrucieństwo metody karania. W zakończeniu oskarżony zostaje uwolniony, a sam oficer zabity przez maszynę do tortur. Lecz niebezpieczeństwo nie zostało zażegnane, zwolennicy okrutnej kary czyhają bowiem na sprzyjający moment do powrotu.
Courtesy / © Éditions Tanibis Alexandre Kha dokonał adaptacji kilku opowiadań należących do niemieckojęzycznej klasyki i zebrał je w tomie „Les monstres aux pieds d’argile” (dosł. potwory na glinianych nogach, nieprzetłumaczone na niemiecki). Znalazły się w nim trzy oparte na tekstach Kafki („Sprawozdanie dla Akademii”, „Przemiana”, „Głodomór”). Arthur, jeden z bohaterów, który przewija się w twórczości Kha, w pewnym mieście spotyka różnego rodzaju istoty, które przez współmieszkańców uważane są za „potwory” i które opowiadają mu swoje historie. Za pomocą dwubarwnych czarno-zielonych ilustracji, pełnych uroku i specyficznej melancholii, autor wyraża swoją sympatię dla tych outsiderów mimo woli.

W obszernej powieści graficznej „L’Amérique” Daniel Casanave i Robert Cara przetwarzają niedokończoną powieść Kafki „Ameryka” na dynamiczne, czarno-białe obrazy, często sięgając po technikę kreskowania. Zagmatwany Nowy Świat, w którym musi odnaleźć się młody Karl Rossmann i który nie wszystkim może ufać, został przejmująco ukazany we wspaniałych (miejskich) pejzażach i z wyrazistymi postaciami.

Rzutki scenarzysta Corbeyran (Éric Corberand), którego czytelnicy poznali za sprawą tak różnych publikacji, jak „Pieśń strzyg” (thriller fantasy) czy „Zélie et compagnie” (komiks dla dzieci), oraz ilustrator Horne (Horne Perreard) także wzięli na warsztat Kafkę. W „La Métamorphose” przedstawiają przemianę Gregora Samsy w bezradnego owada, używając równie klarownych, co mrocznych obrazów o stonowanej kolorystyce.

Wszechobecne przemiany

La metamorfosis z Manga de dokuha | Bargain Sakuraichi (Toshifumi Sakurai): La métamorphose | Courtesy / © Herder Editorial und Akata Editions „Przemiana” w ogóle wiedzie prym wśród adaptowanych dzieł Kafki. Zmierzyło się z nią również trzech japońskich autorów komiksów.

Pierwszy z nich to Bargain Sakuraichi (Toshifumi Sakurai). W jego mandze główną rolę odgrywa perwersyjny stary ojciec Gregora Samsy, z którego perspektywy opowiedziana jest historia. Finansowo zrujnowany i dość leniwy emeryt musi wrócić do pracy zarobkowej, po tym jak dotychczas utrzymujący rodzinę syn uległ przemianie. Sakuraichi stworzył czarną komedię, której bohaterów charakteryzują głównie ich groteskowo wykrzywione twarze. Większą odrazę niż zmieniony w insekta Gregor budzą wyrachowani i pozbawieni miłości „normalni” ludzie w obrębie jego rodziny i poza nią.

Hiroyuki Sugahara ukazuje przemianę Gure Gôru (tak wymawia się po japońsku imię Gregor) za pomocą prostych, zredukowanych do kilku kresek i nieco karykaturalnych obrazów. Nie brakuje tu humoru, a całość można także odczytać jako krytykę świata pracy z jego twardymi wymaganiami wobec pracowników.

W trakcie poszukiwań natrafiłem na anonimowy komiks w stylu starszych mang à la Astro Boy z serii Manga de dokuha (まんがで読破, Poczytaj mi, mango) opublikowany w japońskim wydawnictwie East Press, które programowo wydaje klasykę literacką w formie dla szerszej publiczności. W historię „Przemiany” wpleciono elementy z życia Kafki oraz nawiązania do innych jego dzieł.

Z Kafką do Ameryki

Amerykański autor komiksów Peter Kuper intensywnie zajmował się Kafką i opublikował trzy tomy opowiadań, „The Metamorphosis”, „Give It Up!” i „Kafkaesque” (żadne z nich nie ukazało się po niemiecku). Używając ekspresyjnych, dynamicznych czarno-białych kontrastów doskonale oddaje mroczny obraz świata. Akcję opowiadań Kafki (w tym „Przemiany”, „Głodomora” i „Daj spokój!”) w warstwie wizualnej po części przeniesiono z niespiesznej Pragi przełomu wieków do współczesnej Ameryki wraz z jej nowoczesnymi miastami.

Réal Godbout, kanadyjski artysta, który znacząco przyczynił się do umocnienie się Quebecu jako ośrodka komiksowego w Kanadzie, opublikował „L’Amérique ou Le Disparu” („Ameryka, czyli Zaginiony”, niewydana po niemiecku) utrzymaną w stylu ligne claire. W podróży do Nowego Jorku i amerykańskiego interioru towarzyszymy nieco naiwnemu Karlowi Rossmannowi. Poprzez jego tragikomiczne przygody autor ukazuje niezwykły, a zarazem dziwnie realistyczny obraz Ameryki, w którym odnajdziemy kilka wizualnych odniesień do filmów Charliego Chaplina i Orsona Wellesa. Natomiast sam Kafka użycza rysów twarzy jednej z drugoplanowych postaci.

W ojczystym języku Kafki

W posłowiu do komiksu Moritza Stettera „Das Urteil” („Wyrok”) ekspert od Kafki, Rainer Stach, bardzo chwali książkę, widząc w niej dobry sposób na wizualną interpretację praskiego pisarza. Autor znanych powieści graficznych „Bonhoeffer” i „Luther” tworzy niemal ekspresjonistyczną sztukę kameralną. Żongluje elementami wizualnymi – w pewnym momencie ojciec bohatera kurczy się do rozmiarów dziecka, by chwilę później zmienić się w olbrzyma. Broda mieszkającego w Petersburgu przyjaciela Gregora rozrasta się w coś na kształt nieprzebytej dżungli. Pod koniec książki układ pojedynczych kadrów komiksu zamkniętych prostymi liniami ulega rozpadowi i przypomina rozrzucone odłamki lustra. Aż do finału, w którym Gregor wpada do rzeki, a wtedy bohater i struktura obrazu całkowicie się dezintegrują.

Stach oficjalnie zaaprobował także „Die Aeroplane in Brescia” („Aeroplany w Brescii”) Moritza von Wolzogena. Ten opublikowany w 2022 roku komiks z żywymi, barwnymi obrazami, powstał na kanwie jednego z mniej znanych tekstów Kafki, relacji z pokazu lotniczego w północnych Włoszech, któremu młody autor przyglądał się wraz z przyjaciółmi Maksem i Ottonem Brodem. Ich podróży i świata wczesnej awiacji doświadczamy jako beztroskiej przygody, przez co sam Kafka ukazuje nam się w jaśniejszym i pozytywniejszym świetle niż zwykle.

Kafkowski thriller SF Martina Freia

Propozycja wszechstronnego Martina Freia, który uprawia tak różnorodne gatunki, jak thriller kryminalny („Kommissar Eisele” /Komisarz Eisele), western („Die Frau mit dem Silberstern” /Kobieta ze srebrną gwiazdą) czy parodia superbohaterów (Superbabe), nie jest adaptacją, lecz samodzielnie stworzoną historią zainspirowaną postacią i twórczością Kafki. W „Gregor Ka im 21. Jahrhundert” (Gregor Ka w XXI wieku) władzę w Niemczech przejęła „Dziesiątka”, konglomerat potężnych korporacji, która sprawuje rządy autorytarne. Wbrew swojej woli Gregor Ka, agent ubezpieczeniowy o nieposzlakowanej opinii, zostaje uwikłany w bunt przeciwko nowym władcom. Ważną rolę odgrywają wirtualna rzeczywistość, manipulacje genetyczne i pozaziemska technologia. Gregor Ka nie tylko wygląda jak upiór Kafki, lecz ma także kochankę, która nazywa się Felice Bauer, i słabość do złodziejki danych o imieniu Dora. Nawiedzające go straszliwe wizje, jego niezdecydowane usposobienie, przejściowa „przemiana” w potwora i przytłaczająca biurokracja „Dziesiątki” dopełniają kafkowskiej całości.

Na zakończenie

Na marginesie należy dodać, że Paco Roca, pochodzący z Hiszpanii znany autor komiksów „Kopf in den Wolken” (Głowa w chmurach), „Der Winter des Zeichners” (Zima rysownika) i „La casa”, zilustrował tom opowiadań Kafki „La metamorfosis y otros cuentos”. Twórca ożywia świat Kafki w na poły realistycznych, na poły fantastycznych czarno-białych rysunkach z użyciem dużej ilości szrafowania.

Reasumując, można chyba powiedzieć, że ponadczasowe tematy w twórczości Kafki zachowują aktualność i nadal fascynują artystów komiksowych z różnych części świata. Wszystkie jego główne dzieła doczekały się komiksowej adaptacji przynajmniej raz, jeśli nie kilka razy, z „Przemianą” – być może najbardziej znanym i frapującym utworem Kafki – na czele. Omówione adaptacje komiksowe pokazują bogate możliwości gatunku i są równie kreatywne, co udane. Wybór nie jest kompletny.
 
Gorąco dziękujemy wydawcom i autorom za udostępnienie pięknych ilustracji do tego artykułu: Filipowi (Reprodukt), Emmie (SelfMadeHero), Claude (Éditions Tanibis), Jean-Philippe (6 pieds sous terre éditions), Cindy (Akata Editions), Albie (Herder Editorial), Peterowi Kuperowi, Valérie (La Pasteque), Victorowi (Astiberri) oraz Moritzowi von Wolzogen.