Strip i grafički roman
Kafka u carstvu stripa

Kafka je i sâm crtao i sigurno bi mu se dopali ovi stripovi i grafički romani čiji su autori i autorke strip umjetnici i umjetnice iz raznih dijelova svijeta, a kojima je zajednička tema: Franz Kafka.

Poznato nam je da je Kafka volio da crta i da odlazi u kino. Otud možemo da pretpostavimo da bi mu se dopale vizualne realizacije njegovih djela kao što su, primjera radi, stripovi.
U januaru 2024. izložba posvećena knjizi Kompletni Kafka austrijskog strip umjetnika Nicolasa Mahlera početi će svoju turneju po Goethe-Institutima širom svijeta (uz posredovanje Goethe-Instituta u Lyonu). Pritom je Mahlerov minimalistički potez blizak Kafkinom crtačkom stilu. Međutim, Nicolas Mahler nipošto nije prvi autor stripa koji je pretočio Kafkina djela ili njegovu biografiju u formu stripa.

David Zane Mairowitz – svestrani scenarista

Najaktivniji među njima je američki pisac, novinar i redatelj David Zane Mairowitz koji je napisao scenarija za tri velike adaptacije Kafke, u potpuno različitim stilovima.

Najprije treba pomenuti Introducing Kafka (na bhs Kafka za početnike), uvod u Kafkin život i djelo. Ilustrator je genijalni Robert Crumb, veliki majstor američkog underground stripa koji je, između ostalog, poznat i po figurama kao što su Gospodin Prirodni i Mačak Fric, ali i po brojnim autobiografskim stripovima i adaptaciji Biblije Knjiga postanja. Mairowitz i Crumb težište, s jedne strane, stavljaju na historijski kontekst Kafkinog života (Češka kao dio Austrougarske, Prvi svjetski rat, stalno prisutni antisemitizam, formiranje Čehoslovačke), a, s druge strane, na njegove opsesije i traume poput dominantnog oca, mržnje prema samom sebi i njegovih strahova u ophođenju prema ženama. Granice između njegovog života i stvaralaštva su fluidne, a Crumb, koji za Kafku kaže da je „moj duhovni brat”, ih inscenira snažnim slikama, u svom ekspresivnom stilu punom šrafura.

Za Zamak (engl. The Castle, češki Zámek) je Mairowitz sarađivao sa češkim crtačem i pjevačem Jaromirom 99 (Jaromir Švejdik) koji je poznat pre svega za svoj rad na stripu i crtanom filmu Alois Nebel, zajedno sa piscem Jaroslavom Rudišom. Zajedno sa Rudišom je i jedan od dvojice pjevača Kafka benda, koji će u okviru jubilarne 2024. godine da krene na veliku europsku turneju. Jaromir 99 radi sa snažnim crno-sivo-bijelim kontrastima koji podsjećaju na drvorez. Stiče se utisak jasnoće, ali i tjeskobe i tajanstvenosti.

Tu je i Proces (engl. The Trial, franc. Le procés) sa poznatom francuskom strip umjetnicom, slikarkom i novinskom crtačicom Chantal Montellier. Poznata je po ostvarenjima Chernobyilu, ljubavi moja ili po svojoj autobiografiji Rekonstrukcija. Stvara u realistično-nadrealnom stilu, a glavnom junaku Josefu K. daje Kafkine crte lica – na šta se, s obzirom na biografsku dimenziju njegovih djela, često nailazi i u drugim adaptacijama.

Veliki broj francuskih adaptacija

Uopćeno posmatrano, najveći broj obrada Kafkinih djela potiče iz Francuske, mahom kao grafički romani, što je posve očekivano s obzirom na živost tamošnje strip scene.

I Seka (Eric Lasnell) i Cloud (Cloud Voaro) su obradili Le procès (nije prevedeno na njemački). Višebojni i veseli crtački stil znatno umanjuje tjeskobu ovog djela. Mali vizualni gegovi unose malo vedrine u ovu priču – Josef K. radi u Brod banci u kojoj postoje brojni natpisi sa slovom „K”, sreće svećenika sa žičanim oreolom pričvršćenim na glavi i, na kraju, od Maxa Broda za pogubljenje dobija vijenac. Ipak, ne izostaje ni apsurd zagonetnog procesa zbog kojeg konačno i strada K., prikazan gomilom sudskih spisa koji bujaju na sve strane, zdanjima čije velike sudnice i zavojita stepeništa unose konfuziju, kao i završna scena u kojoj Josef K. svoju odrubljenu glavu nosi ispod pazuha.

Drugačiju atmosferu nam nude Sylvain Ricard i Mael, obojica dugogodišnji profesionalci, u Dans la colonie pénitentiaire (U kažnjeničkoj koloniji). Jedan poslanik iz domovine posjećuje kažnjeničku koloniju u pustinji gde je zamoljen da bude svijedok prilikom pogubljenja čiji je povod beznačajan. U ovom kamernom igrokazu svedenom na najvažnije elemente, prepunom upečatljivih slika u nijansama oker boje, bogatom mimikom se prikazuje opsjednutost dežurnog oficira i surovost metoda kažnjavanja. Na kraju, okrivljeni biva oslobođen, a oficir strada od mašine za mučenje. Međutim, opasnost nije sasvim nestala jer pristalice surovog kažnjavanja vrebaju najpovoljniji trenutak za povratak.

Alexandre Kha je autor obrada nekoliko pripovijesti njemačkih klasika u zbirci es monstres aux pieds d’argile (nije prevedena na njemački, doslovno: Čudovišta na glinenim nogama). Među njima su i tri obrade po Kafkinim tekstovima (Izveštaj za jednu akademiju, Preobražaj, Ujmetnik u gladovanju). Arthur, jedan od likova koji se stalno javljaju u Kha-ovim stripovima, u jednom velikom gradu sreće stvorenja koja njihovi sugrađani smatraju „čudovištima”, a koja njemu pričaju svoje priče. Autor dvobojnim crno-zelenim slikama punim šarma i uvrnute melankolije pokazuje svoje simpatije prema tim nevoljnim outsiderima.

Daniel Casanave i Robert Cara u svom obimnom grafičkom romanu L’Amérique transformišu Kafkin nedovršeni roman Amerika u dinamične crno-bijele šrafirane slike. Taj zbunjujući novi svijet u kojem Carl Rossman mora da se snalazi i koji ne može da vjeruje svakom, prikazuje se upečatljivo kroz veličanstvene (urbane) pejzaže i izuzetne ekspresivne likove.

Preduzimljivi scenarista Corbeyran (Eric Corbeyran), koji je poznat po krajnje heterogenim djelima poput Le Chant des styrges (fantasy thriller), ili Zélie et compagnie (dječji strip) i crtač Orn (Orn Perear) takođe se bave Kafkom. Preobražaj Gregora Samse u bespomoćnog kukca prikazuju jasnim i ujedno tmurnim bojama.

Metamorfoze su svugdje

Kafkin Preobražaj ima daleko najveći broj adaptiranih verzija. Među autorima su i troje japanskih crtača stripova.

Najprije treba spomenuti Bargaina Sakuraičija (Tošufimi Sakuraj) u čijoj mangi glavnu ulogu igra perverzni vremešni otac Gregora Samse, iz čije perspektive se sve pripovijeda, Financijski propsli i prilično lijenji penzioner mora ponovo da ide da radi, nakon preobražaja svog sina koji je do tada hranio porodicu. Sakurači inscenira crnu komediju čiji junaci imaju groteskno izobličena lica. Još odbojniji od insekta Gregora su proračunati i bezosjećajni „normalni” ljudi unutar i izvan njegove porodice.

Hiroyuki Sugawara jednostavnim, pomalo karikaturalnim slikama, svedenim na ono najbitnije, opisuje metamorfozu Gure Gorua („Gregor” u japanskom izgovoru). U ovom stripu ima dosta humora, a može se čitati i kao kritika svijeta rada i njegovih surovih zahtjeva koji se postavljaju pred zaposlene.

U sklopu svog istraživanja sam naišao i na jedan anonimni strip u stilu starijih mangi, npr. Astro Boy iz serije Manga de dokuha (まんがで読破 = Čitanje sa mangama) japanskog izdavača East pres koji širokoj publici želi da približi književne klasike. U pripovetku Preobražaj su upleteni i elementi iz Kafkinog života i aluzije na druga njegova djela.

Sa Kafkom za Ameriku

Američki strip autor Peter Cooper se detaljno bavio Kafkom i objavio tri toma kratkih priča The Metamorphosis, Give It Up! i Kafkaesque (nisu objavljeni na njemačkom jeziku). U ekspresivnim crno-bijelim kontrastima skicira krajnje svedene sumorne slikovne svijetove. Kafkine pripovijesti (između ostalog Preobražaj, Umjetnik u gladovanju i Okani se!) djelimično se metaforički transponiraju u današnju Ameriku sa njenim modernim megalopolisima umjesto mirnog Praga s početka 20. stoljeća.

Réal Godbout, kanadski umjetnik koji je presudno doprinjeo jačanju strip scene u Quebecu, nam nudi L’Amérique ou Le Disparu (nije objavljeno na njemačkom = Amerika ili nestala osoba). U stilu „čiste linije” pratimo putovanje pomalo naivnog Carla Rossmana za New York i u unutrašnjost Amerike. Njegove tragikomične avanture pružaju neobičnu, ali ujedno neobično realnu sliku Amerike. Postoje brojne vizualne aluzije na filmove Charlie Chaplina i Orsona Wellesa, a i sâm Kafka jednom sporednom sliku pozajmljuje svoje crte lica.

Na Kafkinom maternjem jeziku

Strip Moritz Stettera Presuda se u pogovoru stručnjaka za Kafku Reinera Stacha izričito hvali kao moguć put ka vizualnoj interpretaciji ovog praškog autora. Umjetnik koji je poznat po svojim grafičkim romanima Bonhefer i Luter skicira bezmalo ekspresionistički kamerni pozorišni komad. Poigrava se sa vizualnim elementima – otac glavnog junaka se najednom smanjuje do veličine bebe, a ubrzo potom izrasta u džina. Brada Gregorovog prijatelja u Sankt Peterburgu ne prestaje da bude i postaje neprobojna džungla. Negdje pred kraj knjige se raspada do tada pravolinijska struktura tabli, koje postaju rasute krhotine ogledala – sve do Gregorovog sunovrata u rijeku kada se glavni junak, baš kao i struktura slike, potpuno razlijeva i nestaje.
Stachov zvanični blagoslov dobijaju i  Avioni u Brescii Moritza von Wolzogen. Ovaj strip, koji je objavljen 2022. godine, žive, šarene slike prikazuju jedan od manje poznatih Kafkinih tekstova, reportažu o aeromitingu u Sjevernoj Italiji na kojem je mladi autor učestvovao zajedno sa svojim prijateljima Maxom i Ottom Brodom. Njihovo putovanje i svijet rane avijacije u dinamičnoj Bresci doživljavamo kao bezbrižnu avanturu – tako i sâmog Kafku vidimo u opuštenijem i pozitivnijem svijetlu nego inače.

Kafkijanski naučno-fantastični triler Martina Freier

Svestrani Martin Frei, koji se kreće u različitim žanrovima poput krimića (Komesaj Ajzele), westerna (Žena sa srebrnom zvezdom) i parodijom na superheroje (Superbejb) nije pribjegao adaptaciji, nego pripovijeda sasvim posebnu priču inspiriranu Kafkom. U Gregog Ka u 21. veku su „Desetorica”, konglomerat moćnih multinacionalnih kompanija, došla na vlast u Njemačkoj i vladaju na autoritaran način. Ugledni službenik osiguranja Gregor Ka nevoljno biva upleten u pobunu protiv novih vladara. Svoju ulogu imaju i virtualna realnost, genetske manipulacija i tehnologija vanzemaljaca. Gregor Ka je utvara koja ne samo da liči na Kafku, nego ima i ljubavnicu po imenu Felice Bauer i simpatije prema kradljivici podataka po imenu Dora. Vizije užasa koje ga proganjaju, njegov kolebljivi karakter, povremeni „preobražaj” u čudovište i birokracija „Desetorice”, koja izaziva tjeskobu, čine potpunim doživljaj kafkijanskog sistema.

I za kraj

Usput treba još i pomenuti da je poznati španski autor stripova Paco Roca (Glava u oblacima, Crtačeva zima, La casa) ilustrirao jedan tom Kafkinih pripovijesti: La metamorfosis y otros cuentos. Obilato šrafirani crno-bijele crteže, koji su djelimično realistični, a djelimično fantastični.

Mogući zaključak glasi da Kafkine su bezvremene teme uvijek aktualne i uvijek iznova fasciniraju strip umjetnike i umjetnice iz različitih dijelova svijeta. Sva njegova ključna djela su najmanje jedanput, a uglavnom i po nekoliko puta adaptirana u formi stripa, pri čemu Preobražaj – kao možda najpoznatije i najšokantnije Kafkino djelo – ima daleko najveći broj obrada. Kafkina djela u stripu, koja smo ovdje predstavili, pokazuju svu širinu ovog žanra i podjednako su kreativno i uspešno izvedena. Ovaj izbor nije potpun i konačan. Veliko hvala divnim izdavačima i autorima na prekrasnim slikama u članku: Filip (Reprodukt), Emma (SelfMadeHero), Claude (Éditions Tanibis), Jean-Philippe (6 pieds sous terre éditions), Cindy (Akata Editions), Alba (Herder Editorial), Peter Kuper, Valérie (La Pasteque), Victor (Astiberri) i Moritz von Wolzogen.