Κουλτούρα της μνήμης
«ΜΕ ΕΝΑ ATOMIKO ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΤΑΥΤΙΣΤΕΙ ΚΑΝΕΙΣ»
Στους νέους καταλογίζεται συχνά έλλειψη ενδιαφέροντος για την ιστορία. Έρευνες, όμως, δείχνουν ότι ενδιαφέρονται και μάλιστα πολύ, π.χ., για τον εθνικοσοσιαλισμό – αν και συχνά οι γνώσεις τους έχουν κενά. Η Ulrike Jensen είναι διευθύντρια του Εκπαιδευτικού Τμήματος για Νέους στο μνημείο του πρώην στρατοπέδου συγκέντρωσης Νόυενγκαμμε στο Αμβούργο. Μιλά για το τι έχει αλλάξει τις τελευταίες δεκαετίες και πώς η γνώση μπορεί να μεταδοθεί με τρόπο κατάλληλο για την κάθε ηλικία.
Ulrike Jensen, ξεναγείτε τακτικά σχολικές τάξεις στο μνημείο του στρατοπέδου συγκέντρωσης Νόευνγκαμμε. Ποιες είναι οι εμπειρίες σας από αυτή τη δραστηριότητα;
Οι 15χρονοι και 16χρονοι έχουν, πολλές φορές, εσφαλμένες αντιλήψεις. Πολλοί έχουν αποσπασματικές γνώσεις και όχι μια συνολική εικόνα. Συχνά, βλέπουν τον Χίτλερ ως την ενσάρκωση του Κακού και τον μοναδικό υπαίτιο για τα πάντα. Έτσι, πρώτα βάζουμε τα πράγματα στη θέση τους: Δεν ήταν ακριβώς έτσι. Πολλοί άνθρωποι τον εξέλεξαν. Είχε βοηθούς. Για παράδειγμα, τα παιδιά λένε συχνά ότι οι άνδρες των Ες Ες δεν έκαναν ό,τι έκαναν οικειοθελώς (Ες Ες: τα μέλη της Σούτσσταφελ, της «μοίρας ασφαλείας», που μεταξύ άλλων διηύθυναν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, Σ.τ.Σ.). Αυτό δεν είναι αλήθεια: Γνωρίζουμε ότι δεν υπήρχε επόπτης στρατοπέδου συγκέντρωσης των Ες Ες που δεν βρισκόταν σε αυτή τη θέση οικειοθελώς. Μετά, μιλάμε και για τα περιθώρια δράσης: Ακόμη και αν με έχουν αναγκάσει να δουλεύω στο στρατόπεδο, αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει να ενεργώ με τρόπο βάναυσο και απάνθρωπο.
Δεδομένου ότι πρόκειται για σκληρά θέματα, πώς τα προσεγγίζετε όταν απευθύνεστε στους νέους ανθρώπους;
Πρώτα ακούμε τις απορίες που έχουν. Ύστερα, προχωράμε εστιάζοντας σε βιογραφίες. Με ένα ατομικό πεπρωμένο μπορεί να ταυτιστεί κανείς, γιατί καθένας θα βρει μια προσωπική σύνδεση με αυτό. Η δική μου αρχή είναι: Δεν προκαλούμε συντριβή, αλλά ούτε και αποσιωπούμε αυτά που έγιναν. Παραδείγματος χάριν, για ένα μεγάλο διάστημα προβαλλόταν σε πολλά από αυτά τα μνημεία το φιλμ της απελευθέρωσης του στρατοπέδου συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλσεν (Το ντοκιμαντέρ βασίζεται στις λήψεις του βρετανικού στρατού όταν μπήκε στο στρατόπεδο το 1945, Σ.τ.Σ.). Αυτό έχει σταματήσει εδώ και πολύ καιρό. Μέσα από ατομικά πεπρωμένα πετυχαίνει κανείς πολύ μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση για το θέμα απ’ ό,τι δείχνοντας θηριωδίες με όλες τους τις λεπτομέρειες. Εκεί, οι άνθρωποι κατεβάζουν ρολά. Εμείς τους αφήνουμε το περιθώριο να αναπτύξουν τα δικά τους συναισθήματα για αυτό που συνέβη εδώ.
Πώς το κάνετε αυτό;
Εξηγούμε τα αίτια: Γιατί τα Ες Ες έδρασαν πώς. Ο τρόπος με τον οποίο διευθυνόταν ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης δεν ήταν τυχαίος – ήξεραν ακριβώς τι έκαναν και για ποιο λόγο. Καμιά φορά πρέπει να πάμε στο μετα-επίπεδο. Πολλά μπορούμε να τα κάνουμε πιο κατανοητά στα παιδιά φέρνοντάς τους παραδείγματα φαινομένων όπως αυτό του αποκλεισμού. Τα Ες Ες χρησιμοποιούσαν κατά κόρον το αξίωμα «διαίρει και βασίλευε» στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, το οποίο λειτουργεί πάντα.
Τι σημαίνει «διαίρει και βασίλευε»;
Σημαίνει: χωρίζω μια ομάδα σε πολλές μικρότερες ομάδες και τις αντιμετωπίζω με διαφορετικό τρόπο. Τι συμβαίνει τότε; Διάσπαση. Τα παιδιά αυτό το καταλαβαίνουν γρήγορα και το μεταφέρουν σε γνωστές καταστάσεις μέσα στην τάξη: ο αγαπημένος μαθητής, που τυγχάνει πάντα καλύτερης μεταχείρισης, κάποια στιγμή αντιμετωπίζει την απόρριψη από τους άλλους μαθητές, παρόλο που στην ουσία είναι συμπαθητικός. Υπάρχει φθόνος. Η συνοχή της τάξης έχει διασπαστεί. Εδώ, στο στρατόπεδο, το καθετί ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου. Μετρούσε κάθε κομμάτι ψωμί που έπαιρνες ή δεν έπαιρνες. Έτσι, οι έφηβοι κατανοούν και τον λόγο για τον οποίο ποτέ σχεδόν δεν υπήρξαν εξεγέρσεις στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Κάνετε αυτή τη δουλειά εδώ και 40 χρόνια περίπου. Τι έχει αλλάξει;
Σε γενικές γραμμές, όχι πολλά. Βέβαια, ας πούμε, τη δεκαετία του 1990 οι έφηβοι μπορούσαν ακόμη να γνωρίσουν μάρτυρες της εποχής. Όταν ένας ηλικιωμένος άνθρωπος σταθεί μπροστά τους κι αρχίσει να αφηγείται τι βίωσε εδώ, σωπαίνει και ο χειρότερος ταραξίας της τάξης. Τότε καταλαβαίνουν ξαφνικά ότι πρόκειται για αληθινές ιστορίες αληθινών ανθρώπων. Σήμερα, δεν έχουμε πια σχεδόν κανέναν μάρτυρα της εποχής. Τους δείχνουμε μεν αποσπάσματα συνεντεύξεων επιζώντων, αλλά λείπει η άμεση επαφή. Παρ’ όλα αυτά, οι νέοι δείχνουν να ενδιαφέρονται.
Τι συμβουλεύετε τα σχολεία;
Θεωρώ την προσέγγιση μέσω ανθρώπων και ατομικών πεπρωμένων ως την καλύτερη. Σημαντικό είναι επίσης να εντοπίζουμε συσχετισμούς. Όταν, π.χ. κάνουμε λόγο για την Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων του 1948, πρέπει φυσικά να αναφέρουμε ότι ήταν μια λογική συνέπεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ότι το ένα προκύπτει από το άλλο, ότι υπάρχει δράση και αντίδραση. Οι δάσκαλοι και οι δασκάλες δεν πρέπει να παρουσιάζουν τα γεγονότα ως αποκομμένα –ανεξαρτήτως του ποια εποχή διδάσκουν εκείνη τη στιγμή–, αλλά να τα συσχετίζουν, να κάνουν παραλληλισμούς με άλλα γεγονότα και άλλες περιόδους.
Πώς μπορούμε να καταστήσουμε την κουλτούρα μνήμης πιο προσιτή στους νέους ανθρώπους;
Εμείς έχουμε εδώ και πολλά χρόνια συμμετοχικά προγράμματα. Όταν, λόγου χάρη, ετοιμάζουμε έναν καινούργιο τόπο μνήμης, λέμε στους νέους λίγα λόγια για την ιστορία του και τους ρωτάμε: Πώς θέλετε να θυμάστε; Πώς πρέπει να είναι ένα τέτοιο μνημείο για να σας κεντρίσει το ενδιαφέρον; Η συμμετοχή είναι το άλφα και το ωμέγα. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά πως πρέπει να υλοποιήσουμε τα πάντα, αλλά είναι καλό να ακούσουμε αυτές τις γνώμες και να τις λάβουμε υπόψη μας. Γιατί έτσι οι νέοι άνθρωποι αισθάνονται ότι τους παίρνουμε στα σοβαρά. Αυτό είναι το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε, όχι μόνο εδώ αλλά και στο σχολείο.
