Berlinale Blogger 2024
Et in «Arcadia» ego

Στο βόρειο κομμάτι του Πρέντσλαουερ Μπεργκ είναι κρυμμένο το Omoni, ένα εστιατόριο με ευχάριστη ατμόσφαιρα και μικρά ξύλινα τραπέζια, όπου μπορεί να απολαύσει κανείς μπίμπιμπαπ, σαλάτες και ζεστά πιάτα, ενώ το σούσι του θεωρείται το καλύτερο στην πόλη. Εδώ δώσαμε ραντεβού, μετά την πρώτη μας, διαδικτυακή συνάντηση, με τον σκηνοθέτη Γιώργο Ζώη ώστε να μιλήσουμε για την ταινία Arcadia, για πνεύματα και για την αγάπη. 
 

Σοφία Κλεφτάκη

«Είδα στον ύπνο μου ότι δεν μπορούσα να βγάλω τις μπότες μου και ότι μου χαμογέλασε η Αγγελική Παπούλια!" λέω με ταραχή στον Γιώργο Ζώη μόλις καθόμαστε. Μετά κοιτάζω τα παπούτσια του. Φοράει σκούρα μπλε All Star. Γελάει με ύφος χαλαρό και ειλικρινές: «Θα της το πω. Θα χαρεί!». Παραγγέλνουμε και ξεκινάμε την κουβέντα μας.

Τα πνεύματα που εμφανίζονται στην πλοκή δεν είναι απλώς οι ίσκιοι κάποιας ύπαρξης του παρελθόντος. Στο Arcadia έχουν ισχυρή παρουσία που καθιστά δυσδιάκριτα τα όρια ανάμεσα σε αυτόν τον κόσμο και στο επέκεινα. Αλήθεια, υπάρχουν πνεύματα; 

Η μητέρα μου έλεγε ότι η αγάπη είναι σαν ένα πνεύμα – κάτι που δεν βλέπεις, αλλά το νιώθεις. Η ταινία πραγματεύεται το θέμα της καταδίωξης από ζωντανούς ή νεκρούς ανθρώπους, της αγάπης και του μίσους, των δυνατών συναισθημάτων που μπορεί να σε κυριέψουν. Το αόρατο είναι παρόν. Δεν αρνούμαστε ότι υπάρχει, αλλά το δεχόμαστε ως εγγενές στοιχείο της εμπειρίας μας. Η ιδέα πως η αγάπη μοιάζει με ένα αόρατο πνεύμα που μας ακολουθεί μπορεί να εμφανίζεται ως υπαινιγμός αλλά είναι διεισδυτική. Εδώ υπάρχει μια σύνδεση με τον κόσμο των ελληνικών δοξασιών όπου τα πνεύματα αποτελούν τη γέφυρα ανάμεσα σε δυο πραγματικότητες. Ο κεντρικός προβληματισμός της ταινίας, το πώς αφήνει κανείς ανθρώπους και πράγματα πίσω του, είναι φανερός στους πρωταγωνιστές της. Το βαθύ πένθος τους και οι περίπλοκες σχέσεις τους με τους άλλους χαρακτήρες δίνουν ουσία στο αόρατο. Όσο κουβαλάμε μαζί μας πνεύματα, επειδή έχουμε άλυτες εκκρεμότητες, τα πνεύματα αυτά δεν μπορούν να πάνε πουθενά, είναι όμηροι στη μνήμη μας, ας το πούμε έτσι.

Ο συμβολισμός των παπουτσιών στο Arcadia διατρέχει όλη την πλοκή. Τα στενά ή τα άβολα παπούτσια είναι ένα βάσανο για τα πνεύματα, επειδή δεν μπορούν να τα βγάλουν, επειδή πρέπει να συνεχίσουν να τα φοράνε.

Ναι, είναι σαν να μπαίνεις στη θέση ενός άλλου ανθρώπου. Υπάρχουν τόσες πολλές εκφράσεις και παροιμίες με τα παπούτσια, οι οποίες υποδηλώνουν αυτό ακριβώς, το να υιοθετείς την οπτική γωνία ενός άλλου ανθρώπου. Τα παπούτσια αντιπροσωπεύουν τον βαθύ δεσμό ανάμεσα στους νεκρούς και τους ζωντανούς. Το πνεύμα, που συμβολίζεται μέσω των παπουτσιών, δεν μπορεί να απελευθερωθεί. Δεν μπορεί να ξεφύγει, είναι σαν τη δύναμη της βαρύτητας. Μέσω της μνήμης του ζωντανού ανθρώπου για τον νεκρό μένει αιχμάλωτο στη διάσταση της μνήμης. Τα παπούτσια είναι ένα βάρος που τα πνεύματα είναι αναγκασμένα να κουβαλάνε μαζί τους πάντα, επειδή οι ζωντανοί δεν μπορούν ή δεν θέλουν να τα αφήσουν πίσω τους. Η εικόνα των παπουτσιών γίνεται έτσι ένα ισχυρό σύμβολο απώλειας και απουσίας που μπορεί να μας αγγίξει όλους, με διαφορετικό τρόπο τον καθένα. Ας σκεφτούμε παπούτσια που βλέπουμε στον δρόμο: αποτελούν μια μεταφορά, κάτι που μας εντυπώνεται. Είναι θαρρείς και λείπει ένα σώμα ‒ κάποιος λείπει, κάποιος έφυγε. Είναι η απώλεια. Είναι μια εικόνα που μας υπενθυμίζει ότι πίσω από αυτήν υπάρχει μια ιστορία, ένα ταξίδι και μια πολιτισμική ταυτότητα που συχνά υπερβαίνει την ορατή πραγματικότητα.
Έρωτας και θάνατος, δυο στενά συνδεδεμένες έννοιες, παρουσιάζονται στο Arcadia με τρόπο που θυμίζει αρχαία τραγωδία. Ο ερωτισμός και ο θάνατος, ειδικά μέσω της παρουσίασης του σεξ ως μέσου για τη διατήρηση των αναμνήσεων, διαπλέκονται αντικατοπτρίζοντας την αρχαιοελληνική ιδέα του δυϊσμού της ζωής. 

Το Arcadia είναι κάτι σαν ένα ουτοπικό μέρος ανάμεσα στα εγκόσμια και στον άλλο κόσμο. Αυτή η ιδέα έχει τις ρίζες της στην ελληνική μυθολογία, στην οποία η Αρκαδία ήταν ένας εξιδανικευμένος τόπος που συμβόλιζε την αρμονία και την ειρήνη. Όπως και στον γνωστό πίνακα του Νικολά Πουσέν «Et in Arcadia ego», ο θάνατος δεν σταματά ούτε μπροστά στην Αρκαδία. Ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται το σεξ στην ταινία έχει μια ιδιαίτερη διάσταση: τα πνεύματα κάνουν σεξ για να ανακτήσουν μνήμες από τη ζωή, όχι για να νιώσουν ηδονή. Η σεξουαλική κορύφωση θεωρείται ένα είδος μικρού θανάτου, ενώ για τα πνεύματα ισχύει ακριβώς το αντίθετο: αποτελεί μια μικρή σπίθα ζωής που τους ξυπνά μνήμες.   Η προδοσία, ο χωρισμός και το ψέμα παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στην ταινία. Ποιο ρόλο παίζουν στις ανθρώπινες σχέσεις;

Το ψέμα είναι ανθρώπινο. Όλοι μας λέμε ψέματα υπό συγκεκριμένες περιστάσεις. Πίσω από αυτή την ενέργεια κρύβεται η ανθρώπινη πολυπλοκότητα. Ψέματα δεν λέμε μόνο για να βλάψουμε τους άλλους, αλλά συχνά για να προστατέψουμε τον εαυτό μας και να διαφυλάξουμε τις μύχιες επιθυμίες μας. Στις σύνθετες σχέσεις των πρωταγωνιστών της ταινίας, καθρεφτίζεται η πολυπλοκότητα των ανθρώπινων συναισθημάτων. Ο έρωτας, η λατρεία όπως και η αίσθηση ότι είναι κανείς φυλακισμένος μάς βάζουν σε σκέψεις για τις διάφορες πτυχές του γάμου και των σχέσεων στην κοινωνία μας. Ακόμη και σε έναν γάμο όπου υπάρχει αγάπη μπορεί κανείς να αισθανθεί καμιά φορά σαν αιχμαλωτισμένος μέσα σε κλουβί, σαν να κουβαλάει ένα βάρος. Μοιάζει με μια κατάσταση ομηρίας, μοναξιάς ακόμη και σε μια σχέση, ακόμα και σε έναν γάμο, στον οποίο δεν μπορεί να εκφράσει τα συναισθήματά του ή δεν είναι ειλικρινής απέναντι στον άλλο. Για μένα, η ταινία αυτή είναι μια ιστορία για έναν χωρισμό που δεν μπόρεσε να γίνει στη ζωή. Κι είναι τόσο αναγκαίος, που πρέπει να συμβεί στον άλλο κόσμο. Για εμάς τους ανθρώπους είναι συχνά πολύ δύσκολο να αφήσουμε κάτι πίσω μας.

Η μουσική υπόκρουση, και ειδικά το πολυφωνικό τραγούδι, είναι αριστουργηματική.

Η μελωδία διαπερνά όλη την ταινία, ενώνει τα αφηγηματικά νήματα και δίνει στο έργο μια διάσταση συναισθηματικής συνέπειας. Φέραμε ανθρώπους από ένα χωριό της Αλβανίας για το τραγούδι αυτό. Έγραψα κι εγώ κάποιους στίχους, κι εκείνοι το ηχογράφησαν εδώ για εμάς, ήταν πολύ συγκινητικό. «Φανταστείτε πως το τραγουδάτε για κάποιο πρόσωπο που ενώ το έχετε χάσει, αυτό στέκεται εδώ, μπροστά σας». Αυτή ήταν η οδηγία που έδωσα. Και τότε τραγούδησαν αυτή την εκδοχή του τραγουδιού και ήταν υπέροχο. Είναι η ίδια εκδοχή που βλέπουμε κι ακούμε στην ταινία.  Η σερβιτόρα πλησιάζει διστακτικά στο τραπέζι μας και μας ενημερώνει ότι σε λίγο θα έρθει η επόμενη κράτηση. Μέσα σε δευτερόλεπτα βγαίνω από την «Αρκαδία» και βρίσκομαι ξανά στο Βερολίνο. Ο Γιώργος φεύγει για το επόμενο ραντεβού του. Οι δρόμοι μας χωρίζουν.


Περπατώντας για να γυρίσω σπίτι, κοιτάζω τα παπούτσια μου. Φοράω τις μπότες της αδελφής μου και αναρωτιέμαι αν νιώθει το ίδιο με μένα όταν τις φοράει: το ίδιο ανάλαφρη, το ίδιο αμέριμνη. Σιγοτραγουδάω το «Άσε με να φύγω, σε παρακαλώ». Έχει πιάσει πάλι ψιλόβροχο. Κάθαρση.