Διεθνές Φεστιβάλ της Σύρου (SIFF)
Περιφερειακή όραση
Στο πλαίσιο του εργαστηρίου με τίτλο Περιφερειακή όραση, το Διεθνές Φεστιβάλ της Σύρου παρουσίασε νέα έργα καλλιτεχνών/ιδων, οι οποίοι/ες άντλησαν την έμπνευσή τους από υλικό του Ιστορικού Αρχείου Σύρου. Για το πώς κύλησε η διαδικασία αυτή και για τους λόγους για τους οποίους η σημασία των αρχείων, όπως είναι για παράδειγμα η συλλογή Ρηγόπουλου, υπερβαίνει κατά πολύ τα στενά, τοπικά όρια, ο Jacob Moe, συνιδρυτής του κινηματογραφικού φεστιβάλ, μιλά με την Αγγελική Ψιλοπούλου, η οποία διευθύνει το Ιστορικό Αρχείο Σύρου.
Jacob Moe: [Στην Περιφερειακή Όραση] σκεφτήκαμε πολύ γύρω από την έννοια του αρχείου και πώς αυτό λειτουργεί ως πηγή για την επαναχρησιμοποίηση και για τη δημιουργία αφηγημάτων. Μπορείτε να μας πείτε δυο λόγια πάνω σ’ αυτό, με βάση την εμπειρία σας εδώ, στο Ιστορικό Αρχείο της Σύρου;
Αγγελική Ψιλοπούλου: Η έννοια του «αρχείου» είναι πλατιά. Δεν είναι μόνο μια υπηρεσία ή κάτι το οποίο παράγεται, κάτι που έχει σχέση με την ευρύτερη και διοικητική ιστορία αυτού του τόπου. Μπορεί να περιλαμβάνει και υλικό που βρέθηκε στο σπίτι κάποιου. Μπορεί κάλλιστα να είναι ένα οικογενειακό αρχείο, το οποίο να εμπεριέχει και ένα μέρος της κοινωνικής ιστορίας. Εμείς οι ίδιοι είμαστε κοινωνικά όντα και τα πράγματα που μαζεύουμε στα σπίτια μας είναι μέρος ενός συνόλου.
Πιστεύω βαθιά στην έννοια του αρχείου. Οι φωτογραφίες, τα ντοκουμέντα που μπορεί να κρατά μια οικογένεια, όπως το Αρχείο Ρηγόπουλου με τα αρνητικά φωτογραφιών και τα φιλμ… [Ο ίδιος] ήταν παθιασμένος φωτογράφος. Σήμερα, αυτά τα πράγματα παίρνουν διαφορετικές διαστάσεις και αποτυπώνουν μια συγκεκριμένη περίοδο. Ποτέ δεν ξέρεις πού και πότε θα χρησιμοποιηθεί ένα υλικό, γιατί δεν μπορούμε να προβλέψουμε τις ανάγκες των μελλοντικών ερευνητών. Τα αρχεία είναι σημαντικά επειδή φωτίζουν πτυχές του παρελθόντος.
J.M.: Σωστά. Άλλωστε αυτό ακριβώς συνέβη στο συγκεκριμένο εργαστήριο, στο οποίο διαθέσαμε τη συλλογή των φιλμ του Ρηγόπουλου, ένα ηχητικό αρχείο των Ηχητικών Συναντήσεων Σύρου και κινηματογραφικά αρχεία από την Ταινιοθήκη του Καΐρου στους εννέα συμμετέχοντες καλλιτέχνες / ομάδες. Καθένας τους πήρε μία εντελώς διαφορετική άποψη.
Α.Ψ.: Έτσι είναι. Αυτή είναι η γοητεία του αρχείου, η διαφορά. Οι διαφορετικές προσεγγίσεις που φέρνουν στο αρχείο οι άνθρωποι ανάλογα με το υπόβαθρό τους και τους στόχους τους. Έχει να κάνει τόσο με τα συμφραζόμενα όσο και με τον σκοπό, με το τι θέλει να κάνει κάποιος με το αρχειακό υλικό. Σε αυτό βρίσκεται η ομορφιά του αρχείου.
J.M.: Ας πάρουμε ως παράδειγμα τη Συλλογή Ρηγόπουλου. Πώς βρέθηκε στο Ιστορικό Αρχείο;
Α.Ψ.: Ένα καλοκαίρι, ο ανιψιός του, ο Θανόπουλος ο οδοντίατρος, ήρθε και μου είπε ότι εκείνος και η ξαδέλφη του, η κόρη του Ρηγόπουλου, αποφάσισαν να μας δώσουν τη συλλογή. Πρέπει να είναι μέλος του Συνδέσμου Συριανών στην Αθήνα, και πιθανότατα θα άκουσε για εμάς από διάφορα μέλη που έχουν συνεισφέρει στην προσπάθειά μας ή έρχονται εδώ για έρευνα. Όπως και να ’χει, εκτιμούσε σαφώς την αξία του Αρχείου και ήρθε εδώ αποφασισμένος να μας δώσει τα φιλμ […] Εγώ ήξερα τον κύριο Ρηγόπουλο, γνωριζόμασταν από το γυμνάσιο. Ήταν ένας αξιαγάπητος άνθρωπος.
J.M.: Τα φιλμ του Ρηγόπουλου συνθέτουν ένα προσωπικό πορτρέτο μιας οικογένειας αλλά και ένα ιστορικό στιγμιότυπο της Σύρου. Οι παρελάσεις, οι προσόψεις των κτιρίων, το στιλ των ενδυμάτων – όλα αυτά συγκροτούν ένα συγκεκριμένο πλαίσιο […]
Παρόλο που πρόκειται πρωτίστως για μια ιστορική, βασισμένη σε ντοκουμέντα συλλογή, βλέπω ότι έχετε εμπειρία και με τον οπτικοακουστικό χώρο αλλά και με την προφορική ιστορία.
Α.Ψ.: Στο πλαίσιο μιας έκθεσης που διοργανώσαμε με αφορμή τα ογδόντα χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή […] πήραμε συνεντεύξεις από μετανάστες της πρώτης και της δεύτερης γενιάς. Οι άνθρωποι της πρώτης γενιάς ήταν ηλικιωμένοι και σε κάποιες περιπτώσεις δεν καταφέραμε να απευθυνθούμε σε αυτούς εγκαίρως, πράγμα που ήταν πραγματικά λυπηρό […] Στη συνέχεια, το υλικό αυτό ψηφιοποιήθηκε και ανέβηκε σε μια πλατφόρμα αφιερωμένη στους μετανάστες όλης της περιοχής της Μεσογείου. Η Σύρος ήταν μεγάλο μεταναστευτικό κέντρο. Η Ερμούπολη είναι μια πόλη προσφύγων. Είχαμε ένα πρώτο κύμα το 1822, όταν ήρθαν νησιώτες από τη Χίο και τα Ψαρά, και το 1824, όταν ήρθαν από την Κάσο. Ύστερα, ήρθε ένα δεύτερο κύμα από τη Μικρά Ασία, εκατό χρόνια μετά.
J.M.: Μπορείτε να μας μιλήσετε λίγο για το πώς ενσωματώνετε νέο υλικό στο Αρχείο; Ποια διαδικασία ακολουθείτε;
Α.Ψ.: Το Ιστορικό Αρχείο υπόκειται στο Υπουργείο Παιδείας και έχει ως αποστολή να εντοπίζει αρχεία και να τα επισκέπτεται προκειμένου να εκτιμήσει την αξία τους. Εάν δεν έχουν αξία –αν υπάρχουν ήδη σε κάποια μορφή, ως αντίγραφα, για παράδειγμα– εκδίδουμε μια οδηγία καταστροφής τους. Εάν συμβαίνει το αντίθετο, δεχόμαστε το αρχείο, το καταγράφουμε, το καταλογογραφούμε στο αρχειακό μας ευρετήριο, και μετά το ενσωματώνουμε στον ηλεκτρονικό μας κατάλογο. Έπειτα, αρχίζουμε να το οργανώνουμε και να το επεξεργαζόμαστε. Η προέλευση του αρχείου συνήθως υπαγορεύει και την οργανωτική δομή που χρησιμοποιούμε: για παράδειγμα, στην περίπτωση του Αρχείου του Δήμου, είναι οργανωμένο σύμφωνα με τις κατηγορίες των διοικητικών υπηρεσιών, του δημοτολογίου και λοιπά. Έτσι, ακολουθούμε τη διάρθρωση αυτή, εισάγοντας αριθμημένους φακέλους, με τις αντίστοιχες περιγραφές […] και τώρα που έχουμε την ηλεκτρονική αρχειακή πλατφόρμα μας, ανεβάζουμε τα αρχεία και σε αυτήν.
Παράλληλα, επεξεργαζόμαστε αιτήματα από ιδιώτες, κρατικές υπηρεσίες κ.λπ. […] Είναι πραγματικά μια υπέροχη δουλειά, που ποτέ δεν σε κουράζει. Είναι ένα ταξίδι στον χρόνο, και την ίδια στιγμή ένα ταξίδι ενδοσκόπησης. Το έχουμε δει πολλές φορές μέσα στα χρόνια: άνθρωποι απ’ όλο τον κόσμο έρχονται εδώ και βρίσκουν πληροφορίες για συγγενείς που έχουν χάσει… Αυτή είναι η κοινωνική διάσταση του Αρχείου. Κι υπάρχει, φυσικά, και η επιστημονική διάσταση, όπως και η προσωπική διάσταση, στη δική μου εμπειρία τουλάχιστον.
Το παραπάνω κείμενο είναι μια επεξεργασμένη, συντομευμένη εκδοχή της συζήτησης που πραγματοποιήθηκε στο Ιστορικό Αρχείο της Σύρου – ΓΑΚ, ανάμεσα στον Jacob Moe, συνιδρυτή του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Σύρου (SIFF) και στην Αγγελική Ψιλοπούλου, προϊσταμένης του Αρχείου. Στο πλαίσιο του εργαστηρίου «Περιφερειακή Όραση» του SIFF, που διεξήχθη με την υποστήριξη του Goethe-Institut Athen και υπό την καθοδήγηση του κινηματογραφιστή Tamer El Said, το Ιστορικό Αρχείο Σύρου διέθεσε τρεις δίσκους ψηφιοποιημένου super 8 αρχειακού υλικού που τραβήχτηκε την περίοδο 1966-1972 από τον Γ. Ρηγόπουλο, για να χρησιμοποιηθεί από τους κινηματογραφιστές και τις δημιουργικές ομάδες που επιλέχθηκαν να συμμετάσχουν στο εργαστήριο. Το εργαστήριο ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2020 και θα ολοκληρωθεί στην ένατη διοργάνωση του SIFF, από τις 22 έως τις 26 Ιουλίου 2021, όπου θα παρουσιαστούν τα τελικά έργα.
