Χαινερ Μυλλερ
Ιδιοφυης γραφη, ριζοσπαστικο οραμα, πολιτικη ματια

Ο συγγραφέας Χάινερ Μύλλερ ζούσε στην Ανατολική Γερμανία, τα θεατρικά του έργα όμως ανέβαιναν κυρίως στη Δύση. Για τον ίδιο η επανένωση της χώρας του αποτελούσε μονάχα την αφετηρία της ανεξέλεγκτης υπερίσχυσης του Κεφαλαίου, ενώ για το το αποσυντιθέμενο τέρας του υπαρκτού σοσιαλισμού περίσσευε απλώς ο κυνισμός. Μια συζήτηση για το θρυλικό θεατράνθρωπο πάνω στα 20 χρόνια από το θάνατό του με την Ελένη Βαροπούλου, μεταφράστρια των έργων του στα Ελληνικά.

Κυρία Βαροπούλου, γιατί έπρεπε να μεταφραστούν τα έργα του Μύλλερ στα Ελληνικά; Τί έχει να πει στο ελληνικό θεατρικό κοινό;
 
Όπως ο Κάφκα, ο Μπρεχτ ή ο Μπέκετ, έτσι και ο Χάινερ Μύλλερ είναι μια από τις σημαντικότερες φωνές της σύγχρονης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας ενώ το ισχυρό θεατρικό ιδίωμα του έχει καταλάβει μια ξεχωριστή θέση στο θέατρο της εποχής μας. Η γλώσσα και η ποιητική του με το υψηλό επίπεδο φόρμας που έχουν, διατρέχονται από ένα βλέμμα συστηματικά στραμμένο προς τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, την ποίηση των τραγικών αλλά και του Καβάφη. Μεταφράζοντας τον Μύλλερ αισθάνθηκα μια βαθύτερη συγγένεια ανάμεσα στην ελληνική και τη γερμανική γλώσσα κυρίως όταν αναζητούσα αναλογίες για τους ρυθμούς, τη λακωνικότητα και πυκνότητα της διατύπωσης, το φιλοσοφικό ορίζοντα της φράσης. Θα ήταν νομίζω μεγάλη παράλειψη αν οι αναγνώστες και το θεατρικό κοινό στην Ελλάδα δεν γνώριζαν έναν τέτοιον συγγραφέα. Πολύ περισσότερο που κι αυτός, πάνω στο ίχνος του Μπρεχτ, έχει συνδιάσει μιαν ιδιοφυή γραφή με την πολιτική προβληματική και ένα ριζοσπαστικό όραμα για το θέατρο.
Στην ερώτηση «Τί έχει να πει» στο ελληνικό κοινό, η πρώτη μου αντίδραση είναι να θυμίσω τον Βάλτερ Μπένγιαμιν που πίστευε ότι «το σημαντικό ποίημα έχει πολύ λίγα να πει σε όποιον το καταλαβαίνει». Ο Μύλλερ έγραφε αδιαφανή και πρισματικά κείμενα, αποστρεφόταν τα ευανάγνωστα και θετικά μηνύματα ενώ τα θέματα που διαπραγματεύεται, για παράδειγμα η βία και η ιστορία, ο πόλεμος και η επανάσταση, ο φασισμός και η τρομοκρατία, μονάχα μέσα από τις αντιφάσεις τους και μονάχα ως αμείλικτα ερωτήματα θα μπορούσαν να τεθούν μπροστά στη συνείδηση του σημερινού θεατή.
 
Πώς θα ενεργούσε ένας ήρωας πλασμένος από αρχαίο υλικό σε μυλλερικό έργο σήμερα;
 
Ο απρόβλεπτος Μύλλερ είχε εξάλλου αποδομήσει την ιδέα του ήρωα και της δράσης. Παραλαμβάνοντας από τους αρχαίους τα τραγικά πρόσωπα τη στιγμή της πτώσης, της τύφλωσης, της ανημπόριας, ήθελε στις διασκευές του να δείχνει τους πρωταγωνιστές όχι να δρούν, με την παραδοσιακή έννοια του όρου αλλά να αντιδρούν, να σχολιάζουν.
 
Ποια θέματα θα πραγματευόταν ο Χάινερ Μύλλερ το έτος 2015, 25 χρόνια από την επανένωση της Γερμανίας, 14 χρόνια από τη μοιραία μέρα της 11ης  Σεπτεμβρίου, το ίδιο έτος που καταστράφηκε η αρχαία Παλμύρα και το Παρίσι δέχτηκε μια πρωτοφανή τρομοκρατική επίθεση;
 
Ο Μύλλερ δεν επέλεγε ποτέ ως κύρια  θέματα των έργων του τα συγκλονιστικά γεγονότα της άμεσης επικαιρότητας. Του άρεσε μάλιστα να παραπέμπει στον Σαίξπηρ που δεν δραματοποίησε το μεγαλύτερο γεγονός του καιρού του, την ήττα της ισπανικής αρμάδας. Το θέατρο του Μύλλερ διαχειρίζεται την επικαιρότητα διαφορετικά: καταπιάνεται με τις συγκρούσεις που γεννούν ή υποθάλπουν τέτοια γεγονότα, με τα αίτια  μεγάλων πολιτικών και κοινωνικών προβλημάτων. Ομως ο διανούμενος Μύλλερ, στοχαστής πολιτικοποιημένος που έκρινε και σχολίαζε τα σημερινά ιστορικά συμβάντα, δεν θα παρέλειπε να παρέμβει με το δικό του «λοξό» τρόπο και να σχολιάσει την άμεση επικαιρότητα σε ποιήματα, συνεντεύξεις, συζητήσεις. Τα σχόλιά του, παροιμιώδη, έρχονταν συχνά σε αντίθεση με τον κυρίαρχο, δημόσιο λόγο, έφερναν στην επιφάνεια άβολες αλήθειες και φώτιζαν την όχι αθώα πλευρά των πολιτικών γεγονότων.
 
Τί επισημαίνει ο Χάινερ Μύλλερ λέγοντας: «Η τέχνη όμως έχει την καταγωγή της και ριζώνει στην επικοινωνία με τους νεκρούς»;
 
Αυτή η φράση του Μύλλερ που η πιό συνηθισμένη παραλλαγή της, «Διάλογος με τους νεκρούς» επανέρχεται με διάφορους τρόπους στο έργο του, ρίχνει το βάρος στη θεμελιακή διαπίστωση ότι κάθε τέχνη αναφύεται μέσα από την παράδοση, επικοινωνεί μ’αυτήν αλλά έρχεται και σε αντίθεση μαζί της αφού αντιπαρατίθεται στην ιστορία της τέχνης και τους νεκρούς της. Ομως ο Μύλλερ εννοεί εδώ κάτι ακόμη: ότι η τέχνη επικοινωνεί και με τους νεκρούς που υπήρξαν θύματα της Ιστορίας, με όσους απέτυχαν ιστορικά, ηττήθηκαν, δεν ολοκλήρωσαν ή δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν το διάβημα τους. Γιαυτό και ο ίδιος ως «αρχαιολόγος», επιχειρούσε ξανά και ξανά, να ξεθάβει εκείνο το ιστορικό μέλλον που είχε ενταφιασθεί. Στη σημερινή καπιταλιστική κοινωνία και στην παγκοσμιοποιημένη κουλτούρα ασκούσε κριτική επειδή ευνοούν το παρόν τόσο πολύ ώστε οι συνειδήσεις να ξεχνούν, να απωθούν το παρελθόν και να μην καλλιεργούν μια ματιά για το μέλλον. Λακωνικά είχε συνοψίσει όλον τον συλλογισμό του: «Χωρίς παρελθόν κανένα μέλλον».
 
Μπορείτε να κατανοήσετε τι εννοεί ο Χάινερ Μύλλερ, λέγοντας πως το κείμενο δεν έχει βρει ακόμα τη θέση του στο θέατρο;
 
Ναι, μπορώ και νομίζω ότι μπορούν όσοι παρακολουθούν από κοντά την πορεία του σημερινού θεάτρου ενώ κατανοούν και την οπτική γωνία από την οποία ο Μύλλερ παρατηρούσε το θεατρικό περίγυρο. Πολλές από τις νέες θεατρικές τάσεις χαρακτηρίζονται από μια μετατόπιση του δραματικού κειμένου, από συρρίκνωση του λόγου, από ανάδειξη στο κέντρο της παράστασης άλλων στοιχείων ή άλλων διαδικασιών. Από την άλλη μεριά, συνεχίζεται ένα παραδοσιακό θέατρο που προτάσσει τους δραματικούς ρόλους και την προβολή της προσωπικότητας του ηθοποιού, με τους παλιούς, γνωστούς όρους. Ανάμεσα στις συμπληγάδες αυτές, ο Μύλλερ σκεφτόταν ένα κείμενο λογοτεχνικό που στο θέατρο δεν θα λειτουργεί στενά ως κείμενο ρόλου έτσι ώστε να το οικειοποιείται εύκολα ο κονφορμιστής ηθοποιός. Η ουτοπία του ήταν ένα «θέατρο χωρίς πρωταγωνιστές» στο οποίο το κείμενο, μεταδραματικό και ανοιχτό, θα διατηρεί απέναντι σε όποιον το εκφέρει ακαίρια την αυτονομία του και θα φτάνει ως ποιητικός «λόγος» στον θεατή.