Sherko Fatah
Ακροβασια στα ορια των πολιτισμων

To Βραβείο Chamisso απονέμεται φέτος στον Βερολινέζο συγγραφέα Sherko Fatah για το μυθιστόρημά του «Der letzte Ort» και πραγματώνει έτσι το σκοπό της θέσπισής του.

Το 2015 δεν θα μπορούσε να έχει ξεκινήσει καλύτερα για τον γεννημένο το 1964 στο Ανατολικό Βερολίνο Sherko Fatah. Πρώτα απ’ όλα διακρίθηκε με το Μεγάλο Βραβείο Τέχνης της γενέτειράς του, ενώ λίγο αργότερα η κριτική επιτροπή του Βραβείου Adelbert von Chamisso αποφάσισε να βραβεύσει τον συγγραφέα. Καιρός ήταν, θα έλεγε κανείς, καθώς ο Fatah έχει παρουσιάσει από το 2001 έξι αξιοσημείωτα μυθιστορήματα, που όλα περιστρέφονται γύρω από το ίδιο θέμα: την εμπειρία του πολέμου, της τρομοκρατίας και της βίας. Το ότι το ενδιαφέρον για το έργο του κορυφώνεται τώρα μπορεί να οφείλεται στο γενικό πολιτικό κλίμα που επικρατεί. Γιατί το τελευταίο του μυθιστόρημα, Der letzte Ort [Ο τελευταίος τόπος] (2014), διαδραματίζεται πάλι στο διαμελισμένο από τον πόλεμο και τη βία Ιράκ − μια χώρα που από τη δεκαετία του 1990 εγκατέλειψαν τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι. Ωστόσο, θα ήταν άστοχο να υποθέσει κανείς ότι ο συγγραφέας οικειοποιήθηκε απλά ένα εξαιρετικά επίκαιρο υλικό για να επωφεληθεί από ένα φλέγον πολιτικό ζήτημα.

Ιστορικά ολοένα πιο ακριβής

Ο Sherko Fatah, γιος ενός Ιρακινού Κούρδου και μιας Γερμανίδας μητέρας, μεγάλωσε στη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας. Το 1975 η οικογένεια εγκαταστάθηκε αρχικά στη Βιέννη και στη συνέχεια στο Δυτικό Βερολίνο, όπου ο Fatah σπούδασε Ιστορία της Τέχνης και Φιλοσοφία. Γνωρίζει το Ιράκ και ειδικότερα τις κουρδικές περιοχές χάρη στις πολυάριθμες επισκέψεις σε συγγενείς, κυρίως στη Σουλεϊμανία, την πόλη που βρίσκεται στα σύνορα με το Ιράν. Παρ’ όλα αυτά, στα βιβλία του δεν δίνεται έμφαση σε θέματα ισλαμικής ταυτότητας. «Ο πατέρας μου ήταν σοσιαλιστής», τονίζει. Ύστερα ο ευφραδής συγγραφέας ξεκινά μια μικρή ιστορική αναδρομή. Πόσο κοσμοπολίτικη υπήρξε η περιοχή επί οθωμανικής κυριαρχίας, με τις μεγάλες εβραϊκές κοινότητες στη Βαγδάτη και τη Δαμασκό, λέει. Με την εμφάνιση της βρετανικής αποικιοκρατικής δύναμης άρχισαν τα προβλήματα. Αν και φυσικά αυτός δεν ήταν ο μοναδικός λόγος για τις φρικαλεότητες. Ο Fatah παρουσιάζει στα βιβλία του λεπτότατες αποχρώσεις, τις οποίες δύσκολα συναντά κανείς σε άλλους συγγραφείς. Στο επίκεντρο της πλοκής βρίσκονται συχνά αφελείς νεαροί άνδρες −από εκείνους που απλώς ακολουθούν, σαν οπαδοί−, οι οποίοι υπομένουν κάθε απανθρωπιά που μπορεί να συλλάβει ο ανθρώπινος νους. Στην αρχή, φαίνεται πως έχουν ακόμη πολλές και διάφορες προοπτικές: να διάγουν έναν ταπεινό, αλλά τίμιο αστικό βίο, ή μια επικίνδυνη, αλλά προσοδοφόρα ζωή ως λαθρέμποροι, να προσχωρήσουν σε μια από τις ένοπλες ομάδες ή, τέλος, να δραπετεύσουν στο εξωτερικό. Ο Fatah μένει πιστός στα εξακριβώσιμα γεγονότα. Τα μυθιστορήματά του γίνονται ολοένα πιο ακριβή από ιστορική άποψη. Ο ορίζοντας που καλύπτουν είναι ευρύτατος, όπως δείχνει και το προτελευταίο βιβλίο του συγγραφέα Das weiße Land [Η λευκή χώρα] (2011). Αυτό πραγματεύεται ένα εν πολλοίς άγνωστο κεφάλαιο της περιόδου του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Fatah αναφέρεται στη συνεργασία ανάμεσα στον επονομαζόμενο Αρχηγό των Ες Ες Χάινριχ Χίμλερ και τον Μεγάλο Μουφτή της Ιερουσαλήμ. Η συνεργασία αυτή κορυφώθηκε με τη συγκρότηση μιας αραβικής μεραρχίας των Ες Ες, η οποία χρησιμοποιήθηκε και στο γερμανικό Ανατολικό Μέτωπο. Οι κριτικοί καταλόγισαν στο μυθιστόρημα αυτό –όπως και σε άλλα βιβλία του Fatah– μια υπερβολή ως προς την περιγραφή της βίας. Ωστόσο, στη διερεύνηση ακριβώς των διαφόρων μορφών εκδήλωσης της βίας διακρίνεται και η δύναμη του συγγραφέα: Μια ήρεμη περιγραφή του κουρδικού ορεινού τοπίου εναλλάσσεται αίφνης με την ωμή τρομοκρατία, όταν οι συμμορίες στρατιωτών του Σαντάμ πετούν ανθρώπους από ελικόπτερα στο κενό – κάτι που περιγράφεται με σοκαριστική παραστατικότητα.

Εμπιστοσύνη ή προδοσία;

Στα βιβλία του ο Fatah προβλέπει τα όσα γεμίζουν σήμερα καθημερινά τις στήλες των εφημερίδων: την ανθηρή επιχείρηση των απαγωγών, τις αποτρόπαιες εκτελέσεις μπροστά σε κάμερες. Οι δύο πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος Der letzte Ort, ο Γερμανός αρχαιολόγος και ο μεταφραστής και σωφέρ του Osama, πέφτουν θύματα απαγωγής οπλισμένων ανδρών. Εξαντλημένοι από τα βασανιστήρια και την αβεβαιότητα βλέπουν τις ελπίδες τους για απελευθέρωση να εξανεμίζονται. Παλεύουν για κατανόηση και συνεννόηση, αρχίζουν όμως να γίνονται καχύποπτοι ο ένας απέναντι στον άλλον, φτάνοντας να αλληλοκατηγορούνται για προδοσία.
 

Υλικό για ταινία τρόμου αναμφίβολα, και κάπου κάπου ο συγγραφέας πράγματι οδηγεί τον αναγνώστη σε τέτοια μονοπάτια, για να πάρει λίγο μετά όμως μια ολότελα αναπάντεχη κατεύθυνση. Εκείνο που ενδιαφέρει τον Fatah είναι «οι ασυμμετρίες που προκύπτουν στις ρηγματώσεις των πολιτισμών». Τι έχει μεγαλύτερη βαρύτητα, η εμπιστοσύνη στην αλληλοβοήθεια ή οι πολιτιστικές ιδιαιτερότητες και οι φραγμοί που θέτουν αυτές; Μόνο ένας συγγραφέας με μια πορεία ζωής σαν αυτή του Sherko Fatah μπορεί να συλλάβει τέτοιες περιστάσεις. Ο Albert και ο Osama, απογοητευμένοι και οι δύο, αν και διαφορετικούς λόγους, αποτυγχάνουν λόγω της καχυποψίας τους στην επιχείρηση διάσωσης. Παρόλο που ο Fatah αφήνει ανοιχτό το τέλος, γίνεται σαφές ότι η συνεννόηση μπορεί να είναι δυνατή στα επιμέρους σημεία, αλλά η σχέση μεταξύ Ανατολής και Δύσης είναι τόσο περίπλοκη ώστε δεν μπορεί να αποφευχθεί ο φαύλος κύκλος του καταλογισμού ευθυνών και των προβολών. Υπό αυτή την έννοια, σπάνια στην ιστορία του βραβείου Chamisso υπήρξαν βραβευμένοι συγγραφείς που να εκπληρώνουν το σκοπό και την αναγκαιότητα του βραβείου σε τόσο απόλυτο βαθμό όσο ο Sherko Fatah.