Συνεδριο και εκθεση
Το τοπίο των βιβλιοθηκών στη Γερμανία. Μια επισκόπηση του 2019

Η ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση και την πληροφορία είναι ο απώτερος στόχος των δημόσιων και των επιστημονικών βιβλιοθηκών στη Γερμανία. Πώς είναι δομημένο το τοπίο των γερμανικών βιβλιοθηκών και ποιες προκλήσεις αντιμετωπίζει ο τομέας;

Jürgen Seefeldt

Στη Γερμανία η πληροφορία θεωρείται παράγοντας-κλειδί για την επιστημονική και την κοινωνική πρόοδο. Κατ’ επέκταση, οι φορείς που παρέχουν πληροφορία, στους οποίους ανήκουν οι βιβλιοθήκες, διαδραματίζουν κομβικό ρόλο. Ρίχνοντας μια ματιά στο τοπίο των βιβλιοθηκών, κάθε εξωτερικός παρατηρητής θα διαπιστώσει πολύ σύντομα ότι στη Γερμανία υπάρχουν –και μάλιστα ιστορικά‒ δύο μεγάλες κατηγορίες βιβλιοθηκών: οι δημόσιες και οι επιστημονικές βιβλιοθήκες. Έχουν τον ίδιο απώτερο στόχο: να συμβάλουν στη διάδοση της γνώσης ώστε να οικοδομήσουν κοινωνίες της γνώσης, γιατί η ελεύθερα προσβάσιμη σε όλους πληροφορία θεωρείται κρίσιμη πρώτη ύλη για την οικονομία, την πολιτική και τη δημοκρατία.
 
Ωστόσο, καθώς οι δύο τύποι βιβλιοθηκών διαφέρουν από ποικίλες απόψεις, κρίνεται σκόπιμο, προκειμένου να γίνει κατανοητός ο ρόλος τους και η μορφωτική-πολιτιστική αποστολή τους, να παρουσιαστούν ξεχωριστά, με την παράθεση πληροφοριών που αφορούν το πολιτικό και το νομοθετικό πλαίσιο.

Αποκεντρωμενες και δικτυωμενες

Η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας αποτελείται από 16 ομόσπονδα κρατίδια. Αρμόδια για όλα τα πολιτιστικά θέματα, για την επιστήμη και την τέχνη, καθώς και για το σχολικό σύστημα και την εκπαίδευση είναι –όπως ορίζει ο Θεμελιώδης Νόμος, το Σύνταγμα της Γερμανίας– κατ’ ουσίαν τα ομόσπονδα κρατίδια. Σε αυτή την «πολιτιστική κυριαρχία» ένα μη αμελητέο μερίδιο έχουν οι κατά προσέγγιση 11.000 Δήμοι και κοινότητες στο πλαίσιο της τοπικής πολιτιστικής αυτονομίας τους. Ένα εθνικό δίκαιο βιβλιοθηκών, όπως υπάρχει σε πολλά ευρωπαϊκά και αγγλοσαξονικά κράτη, δεν υφίσταται στη Γερμανία. Αν και τα κοινοβούλια έξι εκ των 16 ομόσπονδων κρατιδίων ψήφισαν πρόσφατα γενικούς και μη δεσμευτικούς νόμους περί βιβλιοθηκών, οι νόμοι αυτοί περιγράφουν μεν την τρέχουσα κατάσταση των περιφερειακών δομών των βιβλιοθηκών, αλλά δεν προκαθορίζουν δεσμευτικά κριτήρια και δεν προσδιορίζουν περαιτέρω το πλαίσιο στήριξης των φορέων ούτε αξιώνουν συγκεκριμένες επιδόσεις.
 
Στα καθοριστικά χαρακτηριστικά του τομέα των βιβλιοθηκών στη Γερμανία ανήκουν τόσο η αποκεντρωμένη δομή του και η απουσία μιας κεντρικής αρχής σχεδιασμού και διαχείρισης όσο και η μεγάλη ποικιλία των τύπων βιβλιοθηκών και ο σημαντικός αριθμός διαφορετικών φορέων βιβλιοθηκών, οι οποίοι διακρίνονται σε δημόσιους, εκκλησιαστικούς και ιδιωτικούς φορείς. Αυτή η ποικιλία προσφέρει αρκετές ευκαιρίες για αυτόνομη εξέλιξη και δημιουργικές πορείες, ωστόσο η «εξατομίκευση» των φορέων κρύβει και τον κίνδυνο του κατακερματισμού. Επειδή καμία βιβλιοθήκη δεν μπορεί βασιζόμενη αποκλειστικά στις δικές της δυνάμεις να εκπληρώσει πλήρως τα καθήκοντά της, οι εκτενείς συνεργασίες ανάμεσα στις βιβλιοθήκες και η δημιουργία θεσμών με κεντρικούς ρόλους και υπηρεσίες έχουν μεγάλη σημασία. Η κατάσταση αυτή καθιστά απαραίτητη κυρίως μια ισχυρή εκπροσώπηση συμφερόντων σε επίπεδο ομοσπονδίας. Τέτοιες δυνατότητες διαχείρισης σε ομοσπονδιακό επίπεδο προσφέρουν τέσσερις σημαντικές ενώσεις, με πρώτη και κύρια την Ομοσπονδία Γερμανικών Βιβλιοθηκών (DBV, ως ένωση των θεσμών) καθώς και οι δύο ενώσεις προσωπικού: ο BIB (Επαγγελματικός Σύλλογος Πληροφόρηση Βιβλιοθήκη) και ο VDB (Σύλλογος Γερμανών Βιβλιοθηκονόμων), που μαζί με το Goethe Institut e.V. και την ομάδα της Υπηρεσίας για Βιβλιοθήκες ekz έχουν συνενωθεί στην κεντρική οργάνωση Βιβλιοθήκη και Πληροφόρηση Γερμανία (BID). Σημαντικό ρόλο συντονισμού σε ορισμένα κεντρικής σημασίας καθήκοντα επιτελεί και το Δίκτυο Αρμοδιοτήτων Βιβλιοθηκών (knb), που οργανωτικά συνδέεται με την DBV στο Βερολίνο και χρηματοδοτείται από τη Σύνοδο των Υπουργών Πολιτισμού/Παιδείας των Ομόσπονδων Κρατιδίων (KMK).

Δημοσιες Βιβλιοθηκες: Αριθμος, δομη, τύποι μεσων

Η δημόσια βιβλιοθήκη, που με τις υπηρεσίες της και το υλικό που προσφέρει επιτελεί μια κομβικής σημασίας αποστολή στο εκπαιδευτικό σύστημα και συμβάλει με τρόπο ουσιαστικό στην πραγματοποίηση της ισότητας των ευκαιριών για όλους, είναι σήμερα ο πλέον διαδεδομένος τύπος βιβλιοθήκης. Η τράπεζα δεδομένων της Γερμανικής Στατιστικής Βιβλιοθηκών (DBS) απαριθμεί περισσότερες από 9.000 τοποθεσίες όπου υπάρχουν δημόσιες βιβλιοθήκες. Οι φορείς τους είναι στην πλειονότητά τους τα όργανα τοπικής αυτοδιοίκησης των πόλεων και των κοινοτήτων. Ωστόσο, η καθολική και η ευαγγελική Εκκλησία επίσης στεγάζουν στις ενορίες τους βιβλιοθήκες προσβάσιμες στο ευρύ κοινό.
 
Σε μεγαλύτερες πόλεις με περισσότερους από 100.000 κατοίκους, οι δημόσιες βιβλιοθήκες συχνά συγχωνεύονται σε ένα σύστημα βιβλιοθηκών με μια κεντρική βιβλιοθήκη και υποκαταστήματα στα προάστια. Σε αυτές προστίθενται οι ειδικές μονάδες, όπως μια παιδική και εφηβική βιβλιοθήκη, μια μουσική βιβλιοθήκη, μια συλλογή τέχνης ή κινητές βιβλιοθήκες και σχολικές βιβλιοθήκες με ρόλο υποκαταστήματος βιβλιοθήκης. Ναι μεν ο δανεισμός εξακολουθεί ως επί το πλείστον να αφορά έντυπα έργα σχετικά με ειδικά γνωστικά αντικείμενα, έργα λογοτεχνίας και παιδικά βιβλία, αλλά το ποσοστό ηλεκτρονικών μέσων τα οποία οι χρήστες δανείζονται μέσω των ιστοτόπων των βιβλιοθηκών αυξάνεται διαρκώς τα τελευταία 10 χρόνια, αντιστοιχώντας πλέον στο 15-20% των δανεισμών. Με τον όρο ηλεκτρονικά μέσα εννοούμε ηλεκτρονικά βιβλία, ηλεκτρονικές εφημερίδες, ηλεκτρονικά ακουστικά βιβλία και περιοδικά που μεταφορτώνονται σε κινητές συσκευές του χρήστη, όπως e-book readers, tablets ή κινητά τηλέφωνα, προστατεύονται από ένα ειδικό σύστημα διαχείρισης δικαιωμάτων και είναι διαθέσιμα στο χρήστη και αναγνώστη για διάστημα έως και τεσσάρων εβδομάδων. 
 
Τέτοιες διαδικτυακές δημοσιεύσεις είναι αυτή τη στιγμή διαθέσιμες σε περισσότερες από 2.000 δημόσιες βιβλιοθήκες (κατάσταση από: 2019) για έναν αυξανόμενο κύκλο ενδιαφερομένων. Η υπηρεσία ονομάζεται «Onleihe», ένας νεολογισμός που απαρτίζεται από τις λέξεις «online» και «ausleihen» [=δανείζω/δανείζομαι]. Δύο πάροχοι, η εταιρεία DiViBib, μια θυγατρική της ekz που έχει έδρα στο Reutlingen, και η εταιρεία Ciando καθορίζουν την αγορά. Για τα ηλεκτρονικά μέσα αγοράζονται μόνο τα δικαιώματα χρήσης, επομένως οι βιβλιοθήκες δεν είναι ιδιοκτήτες των μέσων αυτών. Πολλές από τις συμμετέχουσες στην Onleihe βιβλιοθήκες έχουν συνενωθεί σε «τοπικούς συλλόγους» ‒συχνά φτάνουν τις 80‒, και μέσω μιας κοινής πλατφόρμας δανεισμού, σε συνδυασμό με μια συνεργατικά οργανωμένη επιλογή και εξασφάλιση μέσων, διαθέτουν στην τοπική κοινότητα με τρόπο αποτελεσματικό και οικονομικό μια ολοένα επεκτεινόμενη τράπεζα ηλεκτρονικών μέσων. Έτσι, μπορούν και οι χρήστες αγροτικών περιοχών, εφόσον έχουν εγγραφεί σε μια συμμετέχουσα στην Onleihe βιβλιοθήκη, να χρησιμοποιήσουν την υπηρεσία αυτή.

Κινητες βιβλιοθηκες, σχολικες βιβλιοθηκες, παιδικες και εφηβικες βιβλιοθηκες

Σε πολλά ομόσπονδα κρατίδια χρησιμοποιούνται σε περιαστικές και αγροτικές περιοχές κινητές βιβλιοθήκες, με τη μορφή λεωφορείων που μεταφέρουν βιβλία, οι οποίες συμπληρώνουν τις υπηρεσίες των υφιστάμενων βιβλιοθηκών. Υπάρχουν περίπου 90 κινητές βιβλιοθήκες, που λειτουργούν με 110 οχήματα, αποτελώντας συνήθως μέρος ενός μεγαλύτερου συστήματος βιβλιοθηκών. Στόχος τους είναι να μειώσουν το χάσμα ανάμεσα στις πιο εξελιγμένες υπηρεσίες βιβλιοθηκών των πόλεων και τις χαμηλότερης ποιότητας υπηρεσίες στις αγροτικές περιοχές. Τα λεωφορεία, που είναι εξοπλισμένα με πρόσβαση στο Διαδίκτυο και WLAN, τουαλέτα και ζώνη ανάγνωσης, προσφέρουν στις καθημερινές διαδρομές τους 3.000-5.000 μέσα κάνοντας ως και έξι ωριαίες στάσεις. Ειδικά στις αγροτικές περιοχές, μια κινητή βιβλιοθήκη που εξυπηρετεί εβδομαδιαίως 15-20 τοποθεσίες μπορεί να είναι μια πολύ αποτελεσματική λύση.
 
Η προώθηση του διαβάσματος με τη βιβλιοθηκονομική έννοια, που σημαίνει τη μετάδοση της χαράς της ανάγνωσης, της ικανότητας ανάγνωσης και της γνώσης διαχείρισης της πληροφορίας, παρέχεται και μέσω των σχολικών βιβλιοθηκών. Οι σχολικές βιβλιοθήκες είναι τόποι μάθησης που πρέπει να προσφέρουν ένα ευχάριστο, ποιοτικό περιβάλλον. Παρ’ όλα αυτά, η κατάστασή τους στη Γερμανία εξακολουθεί να μην είναι ικανοποιητική. Σχολικές βιβλιοθήκες συναντάμε με ποικίλες μορφές οργάνωσης. Όταν λειτουργούν ως αυτόνομο ίδρυμα ενός σχολείου, τότε το σχολείο είναι ο υπεύθυνος φορέας και οι υπηρεσίες της βιβλιοθήκης χρηματοδοτούνται από τους πόρους του σχολείου, από δωρεές ή από επιχορηγήσεις ενός συλλόγου στήριξης. Παράλληλα υπάρχουν μορφές ενσωμάτωσης, όπου οι σχολικές βιβλιοθήκες και οι δημόσιες βιβλιοθήκες χρησιμοποιούν κοινές εγκαταστάσεις και υποδομές και είναι πολλές φορές παραρτήματα του συστήματος βιβλιοθηκών μιας πόλης. Αυτό τις περισσότερες φορές αποδεικνύεται ως η πιο ενδεδειγμένη λύση. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, γύρω στο 20% των περίπου 44.000 σχολείων στη Γερμανία έχουν μια σχολική βιβλιοθήκη ή έχουν διαμορφώσει μια ειδική γωνιά ανάγνωσης. Αντικειμενικά, ωστόσο, μόνο ένα 5% των σχολείων διαθέτει καλά εξοπλισμένες από άποψη υλικού και προσωπικού βιβλιοθήκες. Ζωτικής σημασίας για την επίτευξη του σκοπού μιας σχολικής βιβλιοθήκης είναι η διάθεση επαρκών χώρων, η τακτική ανανέωση του υλικού και κυρίως ένα καταρτισμένο προσωπικό που να διαθέτει τόσο βιβλιοθηκονομικές όσο και παιδαγωγικές γνώσεις.
Λόγω της ιδιαίτερης κοινωνικής, παιδαγωγικής και πολιτικής σημασίας του έργου των βιβλιοθηκών για τα παιδιά και τους εφήβους, όλες οι δημόσιες βιβλιοθήκες δίνουν μεγάλη προσοχή στη συγκεκριμένη ομάδα χρηστών. Σε πολλές πόλεις, μια ειδική παιδική και εφηβική βιβλιοθήκη και ένα αντίστοιχο τμήμα είναι δεδομένα. Παρατηρείται η τάση για τη δημιουργία ξεχωριστών βιβλιοθηκών ή ξεχωριστών τμημάτων για παιδιά και εφήβους. Ειδικές ζώνες για όλων των ειδών τα ψηφιακά μέσα (όπου συμπεριλαμβάνονται κονσόλες παιχνιδιών για gamers), για χαλάρωση, chat, εργασία και μάθηση συμπληρώνουν τη διάθεση βιβλίων. Σήμερα τα έπιπλα και τα αντικείμενα εξοπλισμού στους χώρους των βιβλιοθηκών για παιδιά και εφήβους έχουν πολύ περισσότερο χρώμα και μια πιο προσωπική και μοντέρνα σύλληψη απ’ ό,τι παλιά.
 
Τα αποτελέσματα της περσινής έρευνας PISA συνέβαλαν ώστε να αναπτυχθεί περισσότερο από ποτέ η προώθηση του διαβάσματος ως μια κομβική δραστηριότητα των δημόσιων βιβλιοθηκών. Η παραδοσιακή προώθηση του διαβάσματος (με ώρες ανάγνωσης από εικονογραφημένα βιβλία, αναγνώσεις από συγγραφείς κ.ο.κ.) και οι σύγχρονες δράσεις προώθησης ανήκουν σήμερα στο σύνηθες ρεπερτόριο, με τις σύγχρονες να εστιάζουν περισσότερο στα ψηφιακά και πολυμεσικά προγράμματα. Για παράδειγμα, χρησιμοποιούνται υβριδικά εικονογραφημένα βιβλία όπου εφαρμόζεται η επαυξημένη πραγματικότητα. Αυτά επιτρέπουν στα παιδιά ηλικίας νηπιαγωγείου να βιώσουν το παραδοσιακό εικονογραφημένο βιβλίο με ποικίλους τρόπους χάρη σε διάφορες εφαρμογές στο tablet ή το smartphone τους, με ήχο και εικόνα.
 
Στις πόλεις το ποσοστό των κατοίκων με μεταναστευτικό υπόβαθρο μπορεί να φτάνει το 25% ‒ σε αυτό περιλαμβάνονται διαφορετικές εθνικότητες και γλωσσικές ομάδες. Πολλές δημόσιες βιβλιοθήκες απάντησαν στον μεγάλο αριθμό προσφύγων και αιτούντων άσυλο αναγνωρίζοντάς τους ως μια νέα σημαντική ομάδα στην οποία θα πρέπει να απευθυνθούν. Για να τους προσελκύσουν και να τους ενσωματώσουν στους χρήστες της βιβλιοθήκης ανέπτυξαν καινούργιες ιδέες για το διαπολιτισμικό έργο των βιβλιοθηκών. Παράλληλα με ειδικές ξεναγήσεις στη βιβλιοθήκη και ώρες αφήγησης ιστοριών για παιδιά και εφήβους συνηθίζεται πλέον σε πολλά μέρη να διατίθενται, μεταξύ άλλων, οικονομικές κάρτες μέλους βιβλιοθήκης για πρόσφυγες ή πολύγλωσσα πακέτα βιβλίων και μικρές συλλογές οπτικοακουστικών μέσων για γονείς και παιδιά. Οι βιβλιοθήκες λειτουργούν ως δημόσιοι χώροι κοινωνικών συναντήσεων και ανταλλαγής απόψεων, αλλά και για να μπορούν οι χρήστες τους να χρησιμοποιούν σταθμούς Διαδικτύου και δίκτυα WLAN, ή να διατηρούν την επαφή με την οικογένεια και τους φίλους τους στο εξωτερικό. Τα εικονογραφημένα βιβλία, οι δίγλωσσες και πολύγλωσσες εκδόσεις για εφήβους και ενηλίκους, τα ιστορικά και άλλα βιβλία ειδικών τομέων γνώσης σε απλή γλώσσα, τα λεξικά, οι αγγλόφωνοι τίτλοι και οι ξενόγλωσσες εφημερίδες έχει αποδειχτεί ότι βοηθούν στο να γνωρίσει κανείς τη γερμανική γλώσσα και την κοινωνία.

Τι καινουργιο υπαρχει; Makerspaces, Library of Things, οι βιβλιοθηκες ως τριτοι τοποι

Όλο και περισσότερο οι βιβλιοθήκες εκδηλώνουν την προθυμία τους να υιοθετήσουν νέες και πειραματικές ιδέες και να προσφέρουν στο κοινό ένα forum για πρακτικές εμπειρίες. Χώροι με ιδιαίτερη σύλληψη όπως είναι τα makerspaces εξυπηρετούν στο να ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να συμμετάσχουν και να πειραματιστούν. Αξιοποιούνται τα πρώτα ανθρωποειδή ρομπότ, τρισδιάστατοι εκτυπωτές και headsets εικονικής πραγματικότητας – πρόκειται για προσπάθειες εξοικείωσης του πληθυσμού με τις νέες και σημαντικές εξελίξεις, αλλά και απόπειρες ανοίγματος σε νέες ομάδες χρηστών της βιβλιοθήκης.
 
Μια νέα τάση είναι και η «βιβλιοθήκη των αντικειμένων», όπου εκτός από τα συνήθη μέσα (βιβλία και μη), διατίθενται στους χρήστες χρηστικά αντικείμενα όπως εργαλεία, όργανα, σύνεργα μαγειρικής, παιχνίδια, skateboards, ραπτομηχανές ή παιδικά καθίσματα, με σύνθημα «Δανειστείτε αντί να αγοράσετε» ‒ τάση που τυγχάνει μιας ολοένα αυξανόμενης ανταπόκρισης.
 
Μοντέρνα, συχνά τολμηρά από αρχιτεκτονική άποψη κτίρια βιβλιοθηκών, τα οποία κτίστηκαν τα τελευταία 12-15 χρόνια σε μεγάλες πόλεις και σε «μέσα κέντρα» (Mittelzentren) κυριαρχούν συχνά στο αστικό τοπίο. Το να εξελιχθούν σε λεγόμενους «τρίτους τόπους» έχει γίνει σε πολλές πόλεις ένα από τα κύρια μελήματα της πολιτικής των βιβλιοθηκών: οι βιβλιοθήκες θέλουν να προβληθούν και οπτικά, ώστε το κοινό να τις βλέπει πιο συνειδητά. Παράλληλα με την κατοικία ως «πρώτο τόπο», το χώρο εργασίας ως «δεύτερο τόπο», αυτός ο «τρίτος τόπος» επιδιώκει να συνδυάσει με δημιουργικό τρόπο τον ελεύθερο χρόνο και τις κοινωνικές επαφές, την επικοινωνία και τη μετάδοση πληροφοριών. Προσφέροντας ελκυστικούς, καλαίσθητα διαμορφωμένους χώρους για διάδραση και ελεύθερο διάλογο και διαθέτοντας μια ευρεία γκάμα δραστηριοτήτων μάθησης και μόρφωσης αλλά και μέσα όλων των ειδών, αρχίζει να καθιερώνεται ο προσδιορισμός των βιβλιοθηκών ως μη εμπορικών fora και αυτονόητων εταίρων.

Επιστημονικες Βιβλιοθηκες: Τυποι, φορεις, μεσα

Στη μεγάλη ομάδα των επιστημονικών βιβλιοθηκών ανήκουν σε επίπεδο ομόσπονδων κρατιδίων οι περίπου 100 πανεπιστημιακές και περισσότερες από 200 βιβλιοθήκες ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων στα 16 ομόσπονδα κρατίδια, οι κρατικές βιβλιοθήκες και βιβλιοθήκες των κρατιδίων με κυρίως τοπικές (εν μέρει και εθνικές) αρμοδιότητες, οι περισσότερες από 2.500 ειδικές βιβλιοθήκες επιχειρήσεων, ερευνητικών ιδρυμάτων, εκκλησιών, νοσοκομείων και επιστημονικών συλλόγων, οι βιβλιοθήκες ειδικών επιστημονικών κλάδων των κοινοβουλίων και υπουργείων των ομόσπονδων κρατιδίων και των ανώτατων δικαστηρίων, όπως και σε ομοσπονδιακό επίπεδο η Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας, που λειτουργεί ως βιβλιοθήκη στην οποία κατατίθενται υποχρεωτικά αντίτυπα εκδόσεων (με έδρες στη Φρανκφούρτη και τη Λειψία), οι τρεις Κεντρικές Βιβλιοθήκες Ειδικών Επιστημονικών Κλάδων (για Οικονομία, Τεχνολογία και Φυσικές Επιστήμες, Ιατρική, Περιβάλλον και Γεωργία) και διάφορες ερευνητικές βιβλιοθήκες, καθώς επίσης και βιβλιοθήκες του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Κοινοβουλίου, δημοσίων υπηρεσιών και δικαστηρίων ανώτατης βαθμίδας. Τα κρατίδια και το Ομοσπονδιακό Κράτος εμφανίζονται εδώ ως φορείς, ενώ περιστασιακά συναντάμε και μεικτές μορφές χρηματοδότησης.

Οι πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες και οι βιβλιοθήκες ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων εξυπηρετούν κατά κύριο λόγο την πανεπιστημιακή κοινότητα διαθέτοντας υλικό και παρέχοντας πληροφορίες σε όσους ανήκουν σε αυτήν, ενώ μπορούν να χρησιμοποιηθούν για επιστημονικούς σκοπούς και από ανθρώπους που δεν ανήκουν στην πανεπιστημιακή κοινότητα, αν και όχι πάντοτε δωρεάν. Οι κρατικές βιβλιοθήκες και οι βιβλιοθήκες των ομόσπονδων κρατιδίων, που συνήθως διαθέτουν ένα ιστορικό εγκυκλοπαιδικό υλικό, λειτουργούν ως περιφερειακές βιβλιοθήκες μιας υπερτοπικής παροχής επιστημονικών πληροφοριών, κυρίως δε συγκεντρώνουν και καταγράφουν ‒με βάσει τις ειδικές διατάξεις των ομόσπονδων κρατιδίων για την υποχρέωση κατάθεσης αντιτύπων‒ όλες τις μορφές μέσων που έχουν δημοσιευθεί σε περιφερειακό επίπεδο.
 
Παρότι από τα στατιστικά στοιχεία των βιβλιοθηκών προκύπτει ότι τα έντυπα μέσα προσκτώνται ακόμη σε μεγάλες ποσότητες, το ποσοστό ψηφιακών μέσων αυξάνεται – είτε πρόκειται για ηλεκτρονικά περιοδικά, ηλεκτρονικά βιβλία, συλλογές βιβλιοθηκών αναδρομικά καταλογογραφημένες είτε για άλλες ηλεκτρονικές πηγές. Η πρόσκτησή τους, όπως και η εξασφάλιση των δικαιωμάτων σε εθνικό επίπεδο ή η από κοινού εξασφάλιση δικαιωμάτων επιτυγχάνεται συνήθως μέσω της συνένωσης σε κονσόρτια και με την υποστήριξη της Γερμανικής Εταιρείας Ερευνών (DFG) – στην περίπτωση αυτή, τα οικονομικά περιθώρια της εκάστοτε βιβλιοθήκης διευρύνονται. Όργανα όπως το Datenbank-Infosystem (DBIS), που περιλαμβάνει μέχρι τώρα περισσότερες από 12.000 βάσεις δεδομένων, ή η Ηλεκτρονική Βιβλιοθήκη Περιοδικών Εκδόσεων (EZB) καθιστούν πιο εύκολη την πρόσβαση των χρηστών βιβλιοθηκών σε ηλεκτρονικά μέσα.
 
Υπάρχει μια σαφής τάση της ευρείας χρήσης των επιστημονικών βιβλιοθηκών ως χώρων μελέτης. Οι βιβλιοθήκες των ομόσπονδων κρατιδίων, οι περιφερειακές και οι πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες καταγράφουν μια αύξηση του αριθμού των χρηστών οι οποίοι επισκέπτονται τα αναγνωστήριά τους και χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο συλλογές ανοικτής πρόσβασης. Πολλές φορές, διαπιστώνεται έλλειψη χώρου εργασίας, γεγονός που οδηγεί σε βραχυπρόθεσμα ρυθμιστικά μέτρα και καθιστά απαραίτητη μια μακροπρόθεσμη επέκταση της χωρητικότητάς τους. Επομένως, θα πρέπει να συνεχιστεί αδιάλειπτα η διαμόρφωση κέντρων και κατάλληλων χώρων για μελέτη και από την άποψη της κτιριακής υποδομής. Παρά την αυξανόμενη ψηφιοποίηση, η βιβλιοθήκη εξακολουθεί να είναι ένας φυσικός χώρος. Ο σχεδιασμός κατασκευής κτιρίων και η έλλειψη χώρου θα είναι και μελλοντικά ορισμένα από τα πιο επιτακτικά ζητήματα που θα αντιμετωπίσουν οι βιβλιοθήκες.

Ψηφιακες βιβλιοθηκες σε εθνικο και διεθνες επιπεδο

Τα τελευταία 10 χρόνια ο τομέας των επιστημονικών βιβλιοθηκών εστίασε στο να επιταχύνει την ανάπτυξη ψηφιακών βιβλιοθηκών, και συγκεκριμένα κυρίως όσον αφορά τη δημιουργία κέντρων ψηφιακής πληροφορίας και ψηφιακών δημοσιεύσεων. Τα προγράμματα οικονομικής ενίσχυσης που προσφέρει η Γερμανική Εταιρεία Ερευνών προσανατολίστηκαν στην εντατική ανάπτυξη ηλεκτρονικών πηγών. Η Γερμανία ξεκίνησε την ψηφιοποίηση των ιστορικών συλλογών της σύμφωνα με τις απαιτήσεις της UNESCO, για να κατασταθεί η πολιτιστική κληρονομιά προσβάσιμη σε όλους και να μετατραπεί το έθνος σε μια χώρα του ψηφιακού πολιτισμού. Πολλές επιστημονικές βιβλιοθήκες ίδρυσαν κέντρα ψηφιοποίησης υψηλής παραγωγικότητας και προσφέρουν παγκοσμίως δωρεάν online πρόσβαση σε μεγάλο αριθμό μεσαιωνικών χειρογράφων και σε άλλα πολύτιμα  τεκμήρια του ιστορικού υλικού των συλλογών τους.
 
Οι κρατικές βιβλιοθήκες και οι βιβλιοθήκες των ομόσπονδων κρατιδίων δεν μπορούν να συναγωνιστούν εμπορικούς κολοσσούς όπως είναι η Google Books, ωστόσο η δύναμη των ψηφιακών προϊόντων των βιβλιοθηκών δεν έγκειται στην ποσότητα αλλά στην ποιότητά τους και την αφοσίωσή τους στο στόχο της ανοικτής πρόσβασης και της μακροπρόθεσμης διαθεσιμότητας. Διαπιστώνεται ότι η εύκολη πρόσβαση σε αυτό το υλικό αυξάνει το ενδιαφέρον για τους πολιτιστικούς θησαυρούς και οδηγεί στο να κινήσει την περιέργεια περισσότερων ανθρώπων για τα μουσεία, τις βιβλιοθήκες, τα αρχεία και άλλα πολιτιστικά ιδρύματα.
 
Η ιδέα της Γερμανικής Ψηφιακής Βιβλιοθήκης (DDB) συνίσταται στην παρουσίαση όλου του φάσματος των πολιτιστικών και επιστημονικών θησαυρών της Γερμανίας. Η DDB δεν απευθύνεται μόνο σε επιστήμονες και ερευνητές, αλλά και σε όλους τους πολίτες. Έχει τη δυνατότητα να προσφέρει εύκολη και δωρεάν πρόσβαση σε εκατομμύρια (αυτή τη στιγμή, περισσότερα από 24 εκατ.) βιβλία, τεκμήρια ψηφιακού υλικού, έντυπα «μουσικά τεκμήρια», ντοκουμέντα ήχου και εικόνας. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η Γερμανική Ψηφιακή Βιβλιοθήκη είναι πολύ σημαντική όχι μόνο σε εθνικό επίπεδο, αλλά ότι ως μέρος της European Digital Library «Europeana», που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, προσφέρει μια ουσιαστική συμβολή στην ευαισθητοποίηση και την ενίσχυση της προβολής της γερμανικής πολιτιστικής κληρονομιάς σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
 

Η υλοποιηση του Open Access και της Αρχειοθετησης με Διασφαλιση Μακροχρονιας Προσβασης

Οι γερμανικές ενώσεις βιβλιοθηκών συμφωνούν με τα ερευνητικά ιδρύματα και πολυάριθμες επιστημονικές οργανώσεις ως προς την προώθηση της ανοικτής πρόσβασης στην επιστημονική γνώση και την πολιτιστική κληρονομιά. Το κίνημα Open Access προβάλλει μια νέα στρατηγική για την επιστημονική επικοινωνία, που διατίθεται παράλληλα προς τους υφιστάμενους παραδοσιακούς διαύλους και αξιοποιεί τις δυνατότητες που προσφέρει το Διαδίκτυο για την ανταλλαγή ερευνητικών αποτελεσμάτων. Όταν πρόκειται για αυτή τη μορφή δημοσίευσης, οι δημιουργοί θα πρέπει να παραχωρήσουν σε όλους τους χρήστες δικαιώματα ελεύθερης πρόσβασης και χρήσης και να καταθέσουν ένα αντίγραφο της δημοσίευσής τους στον αρχειακό server ενός αξιόπιστου ιδρύματος, προκειμένου να εξασφαλιστεί η μακροχρόνια διαθεσιμότητά του. Καθώς το εναλλακτικό μοντέλο δημοσίευσης συναγωνίζεται την κλασική μορφή διάδοσης της γνώσης μέσω των παραδοσιακών εκδοτικών οίκων είναι κατανοητό οι εκδότες αυτοί να αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό το Open Access Publishing που προβάλλουν οι βιβλιοθήκες.
 
Αναμφίβολα η μακροχρόνια αρχειοθέτηση αποτελεί, μεταξύ άλλων και λόγω του μεγάλου όγκου των ηλεκτρονικών δημοσιεύσεων, για όλες τις βιβλιοθήκες που δραστηριοποιούνται σε αυτό τον τομέα μια τεράστια πρόκληση. Με τον Νόμο για την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας (DNB) έχουν τεθεί οι νομικές προϋποθέσεις για τη συλλογή και τη φύλαξη των κατατεθειμένων αντιτύπων όλων των δημοσιευθέντων στη Γερμανία «έργων σε μη υλική μορφή», ούτως ώστε να μπορούν να χρησιμοποιούνται από όλους και σε βάθος χρόνου. Εν όψει του ραγδαία αυξανόμενου αυτού όγκου, οι βιβλιοθήκες, τα αρχεία και άλλοι θεσμοί μνήμης αναζητούν πρακτικές λύσεις. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην περίπτωση των βιβλιοθηκών για τις οποίες οι ηλεκτρονικές πηγές αποτελούν την κύρια δεξαμενή άντλησης και διάθεσης πληροφοριών. Στη Γερμανία, αρμόδια για την αρχειοθέτηση ιστοσελίδων στον τομέα ανώτατου επιπέδου «de» είναι η DNB ‒ πρόκειται για ένα ηράκλειο έργο που είναι σχεδόν αδύνατο να αντιμετωπιστεί. Εκείνο που συμβαίνει είναι ότι η μακροχρόνια αρχειοθέτηση των ιστοσελίδων αφήνεται στη διακριτική ευχέρεια κάθε μεμονωμένου ιδρύματος, με αποτέλεσμα οι εκάστοτε βιβλιοθήκες των ομόσπονδων κρατιδίων να αναγκάζονται να αντεπεξέλθουν σε αυτή την πρόκληση με ως τώρα πολύ περιορισμένα οικονομικά μέσα. Λόγω των ραγδαίων αλλαγών στα μέσα επικοινωνίας και την κοινωνία, η διαφύλαξη της υλικής και μη υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς έχει πλέον διεθνώς ύψιστη προτεραιότητα. Η πολιτιστική κληρονομιά της Γερμανίας είναι μέρος της συλλογικής μνήμης της ανθρωπότητας και επομένως έχει παγκόσμια βαρύτητα και οικουμενική αξία. Είναι ευθύνη της πολιτικής και της κοινωνίας να διασφαλίσουν ότι θα διατηρηθεί και θα μπορέσει να μεταδοθεί στις μελλοντικές γενιές.  
 
Η ψηφιοποίηση πολύτιμων συλλογών και η παγκόσμια ψηφιακή πρόσβαση σε αυτές έχουν μεγάλα πλεονεκτήματα όχι μόνο από τη σκοπιά των χρηστών αλλά και από εκείνη της διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Όμως, ακόμη και σε έναν κόσμο που γίνεται ολοένα πιο ψηφιακός, το έντυπο πρωτότυπο έργο έχει την αξία του και πρέπει να διατηρηθεί σε βάθος χρόνου. Για να διασφαλιστεί αυτό απαιτούνται κατάλληλες κλιματικές συνθήκες και άλλοι αποτελεσματικοί μηχανισμοί προστασίας. Ύστερα από πρόταση βιβλιοθηκονόμων συστάθηκε με την υποστήριξη του κράτους μια υπηρεσία συντονισμού για τη διατήρηση της γραπτής πολιτιστικής κληρονομιάς στην Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου – Πολιτιστική Κληρονομιά του Πρωσικού Κράτους. Σκοπός του ιδρύματος είναι η συλλογή και η αξιολόγηση πληροφοριών για τη διατήρηση έντυπων πολιτιστικών αγαθών, η δημιουργία δικτύων για την ενθάρρυνση της συνεργασίας μεταξύ των διαφόρων ιδρυμάτων, η ευαισθητοποίηση του κοινού για τους κινδύνους που αντιμετωπίζει η έντυπη πολιτιστική κληρονομιά, και η στήριξη πρότυπων εγχειρημάτων σε όλη τη χώρα. Κάποια εκατομμύρια έντυπα έργα και μέτρα ραφιών που φιλοξενούν βιβλία χρειάζονται μια μαζική αποξίνωση, καθώς για την εκτύπωσή τους χρησιμοποιήθηκαν οξέα και ξυλοπολτός.
 

Αναμεσα στο παρον και στο μελλον – η Βιβλιοθηκη στην ψηφιακη εποχη

Η πίστη στη σημασία και την αποστολή των βιβλιοθηκών και στον μελλοντικό τους ρόλο στην παιδεία και τον πολιτισμό ενός βιομηχανικού κράτους δεν θα λέγαμε ότι αυξήθηκε στη Γερμανία τα τελευταία δέκα χρόνια. Θα οδηγήσει η νέα τεχνολογία στο να λειτουργούν οι βιβλιοθήκες μελλοντικά μόνο σε έναν εικονικό χώρο ή να αντικατασταθούν από βιβλιοθήκες υπολογιστικού νέφους; Από όποια σκοπιά κι αν κοιτάξει κανείς το θέμα, οι προκλήσεις παραμένουν μεγάλες αν θέλουμε να ακολουθήσουμε τον σωστό δρόμο για τη μετεξέλιξη ενός σεβαστού πολιτιστικού και μορφωτικού θεσμού. Λόγω της επιρροής που έχουν το Διαδίκτυο, τα smartphones και τα ψηφιακά μέσα, η ανάγνωση έντυπων βιβλίων δεν είναι πλέον αυτονόητη. Την ίδια στιγμή, τα δημοσιεύματα που κάθε τόσο μιλούν για έναν αυξανόμενο αριθμό λειτουργικά αναλφάβητων στη Γερμανία είναι άκρως ανησυχητικά. Η δεξιότητα της ανάγνωσης και η προώθηση του διαβάσματος παραμένουν, επομένως, παράλληλα με τη δεξιότητα διαχείρισης των (ψηφιακών) μέσων απολύτως απαραίτητες – και αυτό διά βίου.  
 
Πρέπει να γίνει σαφές, όχι μόνο έναντι στους πολιτικά αρμόδιους αλλά και έναντι των μέσων ενημέρωσης και του πληθυσμού, ότι οι βιβλιοθήκες διαδραματίζουν έναν κομβικό ρόλο στην κοινωνία της πληροφορίας. Σε αυτόν το ρόλο και τις προσδοκίες που απορρέουν από αυτόν οι βιβλιοθήκες μπορούν να αντεπεξέλθουν μόνο εάν αναγνωρίσουν και αναλάβουν δράση απέναντι στις προκλήσεις της κοινωνίας της πληροφορίας, αν αξιοποιήσουν με συνέπεια τα περιθώρια κινήσεων που τους προσφέρονται για τεχνολογικές καινοτομίες και οργανωτικές βελτιώσεις και αν αντιμετωπίσουν τις πολιτικές, οικονομικές και δομικές αδυναμίες του τομέα των γερμανικών βιβλιοθηκών με ιδέες, δημιουργικότητα, αυτοπεποίθηση και πίστη στην αποστολή τους και τη συνολική κοινωνική και δημοκρατική ευθύνη τους.