ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
Μια νέα θέση για τον Νότο

Η Προσωρινή Ακαδημία Τεχνών (ΠΑΤ), πού ιδρύθηκε το 2013 από την Ελπίδα Καραμπά, θέτει ως στόχο να μελετά επιλεγμένες όψεις της  ελληνικής τέχνης και ιστορίας  επιχειρώντας να τις παρουσιάσει με έναν άλλο τρόπο. Το εναλλακτικό της αφήγημα θέλει ακόμα να αναμορφώσει το στερεότυπο για τη «δημιουργικότητα της κρίσης», που στις δύσκολες αυτές μέρες λειτουργεί συχνά ως εύπεπτο σύνθημα. Με τη μέθοδο των Soft Power Lectures η ΠΑΤ φέρνει στην επιφάνεια κομμάτια της  ιστορίας της τέχνης και του πολιτισμού που έχουμε την τάση να παραβλέπουμε.

Αφετηρία συλλογισμού και δράσης της ΠΑΤ αποτελούσε η διαπίστωση ότι σε γενικές γραμμές  το συμβολικό κεφάλαιο της σύγχρονης Ελλάδας δεν αγνοείται μόνο εντός, αλλά και εκτός των συνόρων της χώρας, γεγονός, που ναι μεν ακούγεται  θεωρητικό, αλλά έχει χειροπιαστές βιωματικές και πολιτικές διαστάσεις. 

Ο «Νότος» ως σύμβολο για την έλλειψη δύναμης 

Για την Ελπίδα Καραμπά ο «Νότος» δεν είναι απλώς όρος γεωγραφικός, ούτε προσπάθεια πόλωσης, άλλα μια σύμβαση που περιγράφει σχέσεις εξουσίας. Ο «Νότος», λέει η Αθηναία επιμελήτρια, εννοεί όλους, που συνδηλώνονται με κάτι που βρίσκεται πιο «κάτω»: λ.χ. γυναίκες, ασυνόδευτα παιδιά, ανθρώπους με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό. Σε πολλές περιπτώσεις αυτά τα υποκείμενα του «Νότου», δεν διαθέτουν τα εργαλεία ή δεν παίρνουν μέρος στους απαραίτητους μηχανισμούς και ως εκ τούτου εργαλειοποιούνται ευκολότερα. Συχνά, αυτό γίνεται με την μορφή της εξωτικοποίησης μιας ευάλωτης κατάστασης την οποία βιώνει κυρίως η νεότερη γενιά στο «Νότο» και  παρουσιάζεται ως πλεονέκτημα σε ευελιξία, αυθορμητισμό, ζωντάνια και ελευθερία.  Η Ελπίδα Καραμπά είναι πεπεισμένη: Τα κυρίαρχα αφηγήματα για το «Νότο» και τα υποκείμενά του δεν σκοπεύουν στην εξισορρόπηση, αλλά στην πόλωση. Ακριβώς αυτό το σημείο αποτελεί αφετηρία της ΠΑΤ: δοκιμάζει εναλλακτικά εργαλεία γνώσης και εξοικειώνει με συλλογισμούς και αντιλήψεις γύρω από την τέχνη, διεκδικώντας μια ανταγωνιστική θέση απέναντι στα κυρίαρχα αφηγήματα. Ταυτόχρονα το εγχείρημα επισημαίνει τα αντιφατικά, στερεότυπα και αυταρχικά στοιχεία, που υπάρχουν παντού – τόσο στο «Βορρά» όσο και στο «Νότο»! Σε αυτή τη προσπάθεια η ΠΑΤ χρησιμοποιεί τη μέθοδο της Soft Power. Ο όρος αντλείται από το χώρο της διπλωματίας και περιγράφει σχέδια δράσης που αναπτύχθηκαν προς όφελος των διεθνών πολιτικών συναναστροφών για να ασκείται επιρροή σε άτομα λήψης αποφάσεων, χωρίς τη χρήση στρατιωτικών και οικονομικών μέτρων. Ωστόσο το ΠΑΤ υιοθετεί  αυτήν τη μέθοδο με μια κριτική διάθεση σχετικά με τη χρήση τέτοιων εργαλείων επιχειρώντας μια αντιστροφή ως προς τις σύνθετες μεθόδους επιβολής εξουσίας. 

Φωτοστέφανο εναντίον αδιαφορίας

Ως παράδειγμα για ένα τέτοιο αντι-αφήγημα λειτουργεί το κινηματογραφικό πορτραίτο της τώρα 80χρονης περφόρμερ και εννοιολογικής καλλιτέχνιδας Άσπας Στασινοπούλου, του Κωσταντίνου Χατζηνικολάου. Ο τρόπος πρόσληψης και αντίδρασης στο πρόσωπο και το έργο αυτής της καλλιτέχνιδας είναι χαρακτηριστικό για την άγνοια μπροστά στην ελληνική εκδοχή της νεοτερικότητας, εφόσον διαμορφώνεται και εκφράζεται κιόλας από μια γυναίκα. Ενώ, υπήρξε  πρωτοπόρος, δεν απέκτησε ποτέ το φωτοστέφανο άλλων διεθνών συναδέλφων της και όπως πολλές άλλες μορφές του «Νότου» απειλείται δυσανάλογα από την αδιαφορία και τη λησμονιά. Η επίσημη ιστορία τέχνης και πολιτισμού γνωρίζει συγκεκριμένα ονόματα και αψηφά άλλα, τα οποία με την σειρά τους συμπράξαν στην πρόσληψη και μετάδοση ιδεών. Το ότι η Στασινοπούλου διέθετε ως Ελληνίδα καλλιτέχνης μονάχα ένα περιορισμένο πεδίο δράσης, δεν σημαίνει πως το πεδίο αυτό δεν μπορεί να επιτυγχάνει μια απήχηση, μια ανατροφοδότηση – λ.χ. στο «Βορρά». Οι μεγάλες και μικρές διαστάσεις έχουν η καθεμία τη σημασία τους, το ειδικό τους βάρος. Σκοπός της ΠΑΤ ως παρα-θεσμός είναι να καταγράψει διάφορα κεφάλαια της ιστορίας της τέχνης και του πολιτισμού  για να διεκδικήσει τη συμμετοχή τους στο ευρύτερο αφήγημα για την τέχνη και τους δημιουργούς της.

Ανακατασκευή θεσμών 

Σε μια συγκυρία που οι πολιτικοί και κοινωνικοί θεσμοί σε όλη την Ευρώπη δέχονται σφοδρότατη κριτική, την ΠΑΤ δεν την απασχολεί να συμβάλλει στην εξάρθρωση η την κατάλυση θεσμών. Πρέπει, λέει η Ελπίδα Καραμπά, μάλλον να ανασκευασθούν, να επιδέχονται έναν επανασχεδιασμό, για να μπορεί να ξεκινήσει η διαδικασία διαμόρφωσης και διοργάνωσης νέων συμπυκνώσεων και συναρθρώσεων. Χωρίς θεσμικό πλαίσιο είναι άλλωστε ανέφικτο να αντικρούσει κανείς τον προς το παρόν κυρίαρχο νεοφιλελευθερισμό, που στηρίζει την κάλυψη βασικών αναγκών του πληθυσμού, όπως υγεία και παιδεία, σε φιλανθρωπία ολίγων προνομιούχων, επιλογή που είναι ένδειξη μιας, μάλλον, αποτυχημένης κοινωνίας. Η δυνατότητα να ρυθμίζεται ένα κοινωνικό σύνολο μέσω θεσμών που είναι ικανοί να αναλάβουν βασικές διευθετήσεις, δηλαδή η επιμονή στην «κυβερνησιμότητα», είναι κάτι που η Ευρώπη αρχικά προσπάθησε και προφανώς χάθηκε στη πορεία. Θα πρέπει να ξανακερδηθεί μέσω νέων τακτικών και στρατηγικών. Η ΠΑΤ θέλει να υποστηρίζει αυτήν την πορεία με το να εξασκήσει και να εξασκείται σε εναλλακτικά εθνικά και πολιτισμικά αφηγήματα του εκπαιδευτικού συστήματος  και της διαμόρφωσης ταυτότητας.
 
Πρόκειται για επικίνδυνη αποστολή; Η Ελπίδα Καραμπά απαντά με απόλυτη ειλικρίνεια: «Απλά κάνω αυτό που πιστεύω, χωρίς να το σκέφτομαι σαν αποστολή, πιστεύω σε μικρές μετατοπίσεις που ελπίζω να γίνουν και μέσα μου και σε κάποιους άλλους και ίσως έτσι υπάρξει μια διέξοδος σε αυτό που κάνουμε σε αρκετά δύσκολους καιρούς. Καμιά φορά σκέφτομαι ότι το να κοιτάζεις το μεγαλύτερο τοπίο ζαλίζεσαι πολύ, οπότε προσπαθώ βήμα βήμα. Όσο βρίσκονται κάποιοι διέξοδοι είμαι χαρούμενη, συχνά απογοητεύομαι και φοβάμαι αλλά γενικώς ξέρω ότι αυτό δεν βοηθάει σε τίποτα, οπότε προχωρώ.»