Spreekuur - de taalkolom
Gendersterretje of underscore?

Hoe kan men in het Duits op een gelijkwaardige manier verwijzen naar mensen, ongeacht hun geslacht of genderidentiteit? Het is een vraag die soms heftige reacties uitlokt.

Von Kathrin Kunkel-Razum

Straks beginnen we aan onze derde week telewerken. Al twee weken mag men in Berlijn amper nog fysiek contact hebben met andere mensen. In diezelfde periode, zo is op het nieuws te horen, is het aantal voorvallen van geweld tegen vrouwen in deze stad sterk toegenomen. Iets waar op dit moment evenwel niet over gedebatteerd wordt, is een thema dat de gemoederen in Duitsland de voorbije drie jaar enorm heeft verhit: vrouwen in de taal en de taalkundige gelijkheid van de verschillende geslachten en genders.

Al sinds 2017 speelt het publieke debat daarover een zeer grote rol in de Duitse media. De redactie van het woordenboek Duden werd de voorbije jaren overspoeld met vragen, gaande van zeer algemeen (“Is dat echt allemaal nodig?”) tot zeer concreet (“Hoe moet ik deze zin/tekst op een gendercorrecte manier formuleren?”). Aanvankelijk ging het vooral over de traditionele opdeling in de twee geslachten, m.a.w. de gelijkwaardige behandeling van vrouwen en mannen in het taalgebruik. Maar zeker sinds de uitspraak van het Duits Grondwettelijk Hof in het najaar van 2017 over de juridische gelijkheid van alle mensen, ongeacht hun genderidentiteit, kwamen daar ook heel andere vragen bij: hoe moeten we mensen met een andere genderidentiteit aanspreken, met welke voornaamwoorden kunnen we in een tekst naar hen verwijzen, enzovoort.

Van grove beledigingen tot instemmende kritiek

Omdat we niet elke vraag afzonderlijk konden beantwoorden, besloten we een gids te publiceren. Die verscheen in 2017, ter gelegenheid van de boekenbeurs van Frankfurt, onder de titel ‘Richtig gendern – wie Sie angemessen und verständlich schreiben’. Van alle andere boeken die we al op de markt hebben gebracht, is er wellicht niet één dat zulke heftige reacties uitlokte: van de grofste persoonlijke beledigingen aan het adres van de auteurs en redacteurs op sociale media en in zogenaamde ‘recensies’, over protestacties tegen het boek door de vereniging Deutsche Sprache tijdens de boekenbeurs van Leipzig in het voorjaar van 2018, tot en met instemmende kritiek. Een jaar later publiceerden we ook een vereenvoudigde versie van het boek, getiteld ‘Gendern – ganz einfach’. En over enkele weken verschijnt onze derde gids: ‘Handbuch geschlechtergerechter Sprachgebrauch’.

Maar waarom krijgen we haatmails? Waarom werden er op Amazon onder onze eerste gids ‘recensies’ gepost zoals deze: “In geen geval zal ik me aan deze onzin houden of eraan wennen. Het is simpelweg triest te moeten vaststellen hoe bepaalde mensen, zoals deze twee gewillige auteurs, die blijkbaar niets anders te doen hebben, ertoe bijdragen om niet alleen de schoonheid van ons land meer en meer af te zwakken, maar ook onze Duitse moedertaal kapot te maken!”. Of deze: “Ik kan niet eens zoveel eten[,] als ik bij dit boek zou willen kotsen. Ik ben zwaar ontgoocheld in de uitgeverij Duden. Zou uit het assortiment genomen moeten worden.”

Blijkbaar grijpt het onderwerp ‘taalkundige gelijkheid’ mensen zeer sterk aan, “bis aufs Blut”, zoals men in het Duits zou zeggen. De reacties komen van mannen én vrouwen. Maar waarom is dat zo? Vermoedelijk omdat het om veel meer gaat dan een paar corrigerende taalkundige ingrepen; het gaat namelijk ook erom dat vrouwen zichtbaar worden in de taal, en via de taal ook in de echte wereld.

Generisch mannelijk, sterretje, underscore

Het grammaticale verschijnsel dat de gemoederen het meest lijkt te verhitten, is het zogeheten ‘generisch mannelijk’. Om te verduidelijken wat daarmee bedoeld wordt, vertrekken we volgend voorbeeld: Die Ärzte behandeln die am Coronavirus Erkrankten auf einer Isolierstation [De dokters behandelen de coronapatiënten in afzondering]. Volgens de traditionele opvatting mag het ‘generisch mannelijke’ Ärzte [dokters] hier als geslachtsneutraal beschouwd worden: de vorm Ärzte [dokters] zou zowel naar (mannelijke) dokters als naar (vrouwelijke) ‘dokteressen’ verwijzen. Maar lang niet iedereen ziet dat zo. Uit omvangrijk onderzoek is gebleken dat testpersonen in dergelijke voorbeelden veel meer de link leggen met mannen dan met vrouwen. We komen in deze zin niet precies te weten of hier ook ‘dokteressen’ aan het werk zijn, maar omdat we daar wellicht wel mogen van uitgaan, zouden we de zin beter als volgt formuleren: Die Ärztinnen und Ärzte behandeln … [De dokteressen en dokters behandelen …]. Inmiddels bestaan er in het Duits voor dat soort formuleringen ook aangepaste schrijfwijzen: Die Ärzt*innen behandeln … of Die Ärzt_innen behandeln … Zowel het gendersterretje als de underscore verwijzen naar de betekenis “alle”, en benoemen dus meer dan alleen mannen en vrouwen. Op dit moment lijkt het erop dat het sterretje (ook asterisk genoemd) het meest gebruikt wordt, maar het pleit is nog niet beslecht. De Duitse spellingcommissie (Rat für deutsche Rechtschreibung) volgt de ontwikkeling op de voet. Verwacht wordt dat ze er in haar volgende verslag, dat ze in 2022 uitbrengt, uitvoerig aandacht aan zal besteden. Want inmiddels wordt het sterretje in heel wat teksten gebruikt, hoewel het nog niet onder de officiële Duitse spellingregels valt.

Overigens vermeldt de redactie van Duden in haar woordenboeken naast de mannelijke persoonswoorden al jarenlang ook de vrouwelijke. Zo staat die Lehrerin naast der Lehrer en die Päpstin naast der Papst.