Generation A
«Η τεχνητή νοημοσύνη δεν επηρεάζει όλους στον ίδιο βαθμό»

Ένα εργαστήριι συμμετοχικού σχεδιασμού στο Ινστιτούτο Γκαίτε στη Λευκωσία διερευνά το μέλλον της τεχνητής νοημοσύνης στην Κύπρο και εξετάζει νέες μορφές για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του  ινστιτούτου.

Είναι τέλη Φεβρουαρίου και ο καιρός είναι ήπιος, όταν έξω από το γραφικό κτήριο του Ινστιτούτου Γκαίτε Λευκωσίας μαθητές και μαθήτριες κάθονται αντικριστά σε ζευγάρια. Εξοπλισμένοι με στιλό και χαρτί, καλούνται να ζωγραφίσουν πορτραίτα ο ένας του άλλου. Για ένα εργαστήρι με θέμα την τεχνητή νοημοσύνη, αποτελεί μια απρόσμενα αναλογική προσέγγιση. Χωρίς περισσότερες οδηγίες σκιτσάρουν τα πρώτα πορτραίτα. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται, ωστόσο κάθε φορά με νέους περιορισμούς: καλούνται να ζωγραφίσουν ένα πορτραίτο χωρίς να κοιτάξουν το χαρτί, ένα άλλο πορτραίτο χρησιμοποιώντας αποκλειστικά το αδύναμο τους χέρι και τελικά ένα πορτραίτο χωρίς να σηκώσουν το στιλό από το χαρτί. Το αποτέλεσμα είναι μια σειρά σκίτσων, εν μέρει αφηρημένων και εν μέρει παραστατικών, που παρουσιάζουν το ίδιο άτομο με διαφορετικούς τρόπους. Τα πορτραίτα αποτελούν μια δημιουργική εισαγωγή, καθώς και έναν αρχικό προβληματισμό για τα θέματα του εργαστηρίου. Αναγνωρίζεις τον εαυτό σου σε αυτά τα πορτραίτα; Ποια στοιχεία του εαυτού σου βλέπεις στην εικόνα; Ποια στοιχεία απουσιάζουν; Πώς γίνονται αισθητοί οι περιορισμοί στην εικόνα; Και τι πρόσεξες ο ίδιος/η ίδια στην απεικόνιση ενός άλλου προσώπου;

Σε αντιπαράθεση, οι παραμορφώσεις των πορτραίτων γίνονται ορατές με αστείο και συναρπαστικό τρόπο. Με αυτό τον τρόπο επισημαίνουν ένα πρόβλημα που είναι κοινό σε όλες τις απεικονίσεις. Ανεξάρτητα αν είναι σχεδιασμένες στο χέρι ή από αλγόριθμους μηχανικής μάθησης, δεν μπορούν να είναι ουδέτερες. Υπερβάλλουν ή υπονομεύουν, διαστρεβλώνουν ή τονίζουν. Έτσι, οι ερωτήσεις που προέκυψαν μέσα από αυτή την άσκηση, επανεμφανίζονται κατά τις επόμενες δυο μέρες του εργαστηρίου: οι απεικονίσεις παίζουν ρόλο στη συζήτηση για τις πιθανές δυνατότητες και ρίσκα της τεχνητής νοημοσύνης και στο ερώτημα, αν μπορούν ποτέ τα δεδομένα να είναι δίκαια.

Αυτή η άσκηση δείχνει πώς συμμετοχικά εργαστήρια σχεδιασμού, όπως το συγκεκριμένο στο Ινστιτούτο Γκαίτε Λευκωσίας, μπορούν να προσεγγίσουν ερωτήματα γύρω από την τεχνητή νοημοσύνη με απρόσμενους τρόπους. Σχεδιασμένο από την επιμελήτρια ψηφιακής τέχνης Jasmin Grimm και την ντιζάινερ Nushin Yazdani από το Βερολίνο, το εργαστήρι αποτελεί πειραματικό πεδίο για νέες μορφές εκπαίδευσης καθώς και μέρος της συμμετοχικής στρατηγικής του Ινστιτούτου Γκαίτε για μελλοντικές δομές. Είναι το πρώτο από σειρά εργαστηρίων  που θα πραγματοποιηθούν σε Ινστιτούτα Γκαίτε ανά την Ευρώπη με σκοπό τον συν-σχεδιασμό και την αξιολόγηση νέων εκδηλώσεων, εκθέσεων και άλλων δομών.

Μετά την άσκηση ζωγραφικής οι συμμετέχοντες συζητούν μεταξύ τους για τα ενδιαφέροντα τους σε σχέση με την τεχνητή νοημοσύνη και το πώς η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε να αλλάξει τη ζωή στην Κύπρο. «Με όλη τη διαφθορά που βλέπω στην Κύπρο, ελπίζω για μια τεχνητή νοημοσύνη χωρίς προκαταλήψεις, η οποία θα λαμβάνει καλύτερες πολιτικές αποφάσεις από τους πολιτικούς μας. Πιστεύω πραγματικά, ότι μια ουδέτερη τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε να βελτιώσει την κατάσταση», δηλώνει ένας συμμετέχοντας προκαλώντας μια συζήτηση για τη διαφθορά, καθώς και για το ερώτημα κατά πόσο ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης θα μπορούσε ποτέ να είναι ουδέτερο ή αν θα πρέπει πράγματι να είναι προκατελημμένο, για να μπορεί να λαμβάνει δίκαιες αποφάσεις.

Ποιος είναι ο αντίκτυπος της μηχανικής μάθησης στην κοινωνία; Πώς μπορούν οι πόλεις να γίνουν πιο έξυπνες; Πώς χρησιμοποιούνται τα προσωπικά δεδομένα; Πώς μπορούν οι αλγόριθμοι να χρησιμοποιηθούν για δημοκρατικούς και γενικούς σκοπούς; Τα ερωτήματα που συζητήθηκαν στο εργαστήρι πηγάζουν από την καθημερινότητα των συμμετεχόντων, αλλά συχνά αγγίζουν το φιλοσοφικό. Κανείς δεν αναφέρει ρητά την πράσινη γραμμή μεταξύ του βόρειου και νότιου μέρους του νησιού, αλλά οι πολιτικές εντάσεις μεταξύ των πλευρών είναι αισθητές. Ένας μαθητής από το βόρειο μέρος είναι εκνευρισμένος για το ότι είναι αναγκασμένος να περιμένει αρκετούς μήνες για να λάβει ηλεκτρονικά εξαρτήματα για ένα πρότζεκτ, αφού πολλές εισαγωγές πρέπει να περάσουν από την Τουρκία. Άλλοι εκφράζουν τις ανησυχίες τους για τα συστήματα παρακολούθησης στο βόρειο μέρος του νησιού, τα οποία εγκαταστούν και διαχειρίζονται ύποπτες εταιρείες. Ένας μαθητής από το νότιο μέρος του νησιού είναι θυμωμένος με το κακό και ακανόνιστο σύστημα μέσων συγκοινωνιών και μεταφορών στη Λευκωσία, το οποίο πιθανώς εν μέρει να σχετίζεται με το ότι η πόλη είναι μοιρασμένη. Ακολούθως, με μια δόση μοιρολατρίας, συζητούνται σενάρια που προβλέπουν ότι η Κύπρος σε 20 χρόνια θα βυθιστεί ως αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής και της ανόδου της στάθμης της θάλασσας.

Είναι αξιοσημείωτο, ότι το Ινστιτούτο Γκαίτε κατάφερε να προσελκύσει μια τόσο ετερογενή ομάδα συμμετεχόντων από την ελληνοκυπριακή και την τουρκοκυπριακή κοινότητα. Το ινστιτούτο είναι στην ιδιαίτερη θέση όπου μπορεί να ξεκινά τέτοιου είδους ανταλλαγές, αφού βρίσκεται στην Πράσινη Γραμμή - μια αποστρατικοποιημένη ζώνη υπό τον έλεγχο της ειρηνευτικής αποστολής των Ηνωμένων Εθνών. Το ινστιτούτο βρίσκεται ανάμεσα στα σημεία ελέγχου των δύο πλευρών και είναι ένας από τους λίγους χώρους που είναι προσβάσιμοι σε Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους χωρίς να πρέπει να περάσουν από έλεγχο.

Οι παρουσιάσεις τοπικών ειδικών σε θέματα τεχνητής νοημοσύνης αποτελούν καταλύτες για συζήτηση. Η Jahna Otterbacher είναι Επίκουρη Καθηγήτρια στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Κύπρου και διεξάγει έρευνα για την τεχνητή νοημοσύνη και διάκριση. Μέσα από την παρουσίασή της γίνεται εμφανές ότι οι προκαταλήψεις της τεχνητής νοημοσύνης συχνά περνούν απαρατήρητες. Η Otterbacher έχει ένα τοπικό παράδειγμα: κάνοντας έρευνα χρησιμοποιώντας την αναζήτηση εικόνων του Google για την Κύπρο, ο χρήστης βλέπει διαφορετικά αποτελέσματα ανάλογα με τη γλώσσα που χρησιμοποιήσε. Κάνοντας αναζήτηση για τη λέξη «Κύπρος» (στα ελληνικά), εμφανίζονται πολιτικοί χάρτες του μοιρασμένου νησιού. Κάνοντας αναζήτηση για την Κύπρο στα Ρώσικα, εμφανίζονται παραλιακά θέρετρα, ενώ με αναζήτηση στα Κινέζικα εμφανίζονται ευκαιρίες αγοράς ακινήτων. Τέτοιες αόρατες διαστρεβλώσεις προωθούν διακρίσεις, όταν η αναζήτηση για τη λέξη «nurses» κανονικά εμφανίζει γυναίκες νοσοκόμες, ενώ αναζήτηση για τη λέξη «surgeon» κανονικά εμφανίζει άντρες χειρούργους. Η έρευνα της Otterbacher αποσκοπεί στην τεκμηρίωση τέτοιων προβληματικών διακρίσεων σε αλγόριθμους αναζήτησης. «Βέβαια οι άνθρωποι χρησιμοποιούν συνεχώς στερεότυπα. Η τεχνολογία μπορεί, ωστόσο, να ενισχύσει τα στερεότυπα ή να τα αντισταθμίσει.»

Ακολουθεί μια δεύτερη παρουσίαση από τον Λοΐζο Μιχαήλ, καθηγητή στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Κύπρου και Διευθυντή του Computational Congition Lab. Η παρουσίαση του δίνει μια επισκόπηση της τεχνολογικής ιστορίας της τεχνητής νοημοσύνης και των τάσεων της τρέχουσας έρευνας του τομέα. Συγκεκριμένα, εξηγεί πώς στο μέλλον η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε να χαρακτηρίζεται περισσότερο από διαφάνεια και αξιοπιστία. Τέτοια αξιόπιστα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης δεν θα λαμβάνουν αυτόματα αποφάσεις, αλλά θα αιτιολογούν τις αποφάσεις τους. Αναφορικά με το θέμα προκαταλήψεων και τεχνητής νοημοσύνης εξηγεί ο Μιχαήλ: «Η τεχνητή νοημοσύνη και η μηχανική μάθηση εξαρτώνται από τις μεροληψίες. Χωρίς αυτές, ένα σύστημα δεν θα μπορούσε να αναγνωρίσει μοτίβα.» Εντούτοις, τονίζει ότι έχει σημασία να αναγνωρίσουμε και να συνειδητοποιήσουμε τις προκαταλήψειςτων δεδομένων και των συστημάτων που οι ίδιοι χρησιμοποιούμε.

Το εργαστήρι ολοκληρώνεται με μια συνάντηση συν-σχεδιασμού, όπου οι συμμετέχοντες δίνουν ανατροφοδότηση και αναπτύσσουν νέες προτάσεις για το ινστιτούτο σε θέματα ψηφιακής τεχνολογίας και τεχνητής νοημοσύνης. Οι ιδέες κυμαίνονται από ένα ρομπότ που ταξιδεύει σε διάφορα ινστιτούτα στην Ευρώπη για να μάθει τοπικούς χορούς, μέχρι το 'Vantage Point', ένα πρόγραμμα το οποίο ασχολείται με παραπληροφόρηση και fake news στην Κύπρο. Άλλα φόρματ θα ασχοληθούν με την ηθική της τεχνητής νοημοσύνης και άλλων ψηφιακών τεχνολογιών. Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου γίνεται εμφανές, ότι πιθανώς ποτέ δεν θα υπάρξει μια τεχνολογία ελεύθερη από προκαταλήψεις. Παρόλα αυτά παραμένει σημαντικό να καλούνται όσοι αναπτύσσουν κάτι, να είναι σε επαφή με τους επηρεαζόμενους.