Shoshana Liessmann
300 χρόνια Ιμμάνουελ Κάντ

Με αφορμή την 300η επέτειο από τη γέννησή του το 2024, ο Ιμμάνουελ Κάντ θα τιμηθεί ως επαναστατικός στοχαστής και σημαντικός φιλόσοφος του Διαφωτισμού. Ταυτόχρονα, το σύμπαν των ιδεών του και το πρόσωπό του θα συζητηθούν κριτικά. Μια επισκόπηση από τη Shoshana Liessmann.

Shoshana Liessmann

Στις 22 Απριλίου 1724 γεννήθηκε στο Κόνιγκσμπεργκ της Ανατολικής Πρωσίας ο φιλόσοφος Ιμμάνουελ Κάντ. Ο Καντ καταγόταν από μια πιετιστική οικογένεια τεχνιτών. Μετά από μια άριστη σχολική εκπαίδευση στη γενέτειρά του (το σημερινό Καλίνινγκραντ της Ρωσικής Ομοσπονδίας), γράφτηκε στο πανεπιστήμιο σε ηλικία 17 ετών. Από το 1755 εργάστηκε ως καταξιωμένος ιδιωτικός λέκτορας. Τα αντικείμενά του περιλάμβαναν λογική, μεταφυσική, ηθική φιλοσοφία, μαθηματικά, φυσική, γεωγραφία, ανθρωπολογία, παιδαγωγική και φυσιοθεολογία. Μόλις το 1770, σε ηλικία 56 ετών, διορίστηκε μόνιμος καθηγητής λογικής και μεταφυσικής.

Το Κόνιγκσμπεργκ, τότε βασιλική έδρα και πρωτεύουσα της Πρωσίας στις εκβολές του ποταμού Πέγκελ στη Βαλτική Θάλασσα, χαρακτηριζόταν λιγότερο από την αυλική ζωή παρά από την αστική τάξη, το εμπόριο και τη βιοτεχνία. Με λίγες εξαιρέσεις, ο Καντ δεν εγκατέλειψε τη γενέτειρά του μέχρι το θάνατό του το 1804, παρόλο που τα ταξίδια ως μορφή προσωπικής εκπαίδευσης ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή τον 18ο αιώνα. Επομένως, η γνώση του Καντ για τον κόσμο δεν προήλθε από τη δική του εμπειρία, αλλά από την οπτική διαφόρων ταξιδιωτικών περιγραφών. Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι αυτός ο «ταξιδιώτης της πολυθρόνας» ασχολήθηκε με το ζήτημα της ζωής σε άλλους πλανήτες και πίστευε στην ύπαρξη εξωγήινης ζωής.

Ο καθημερινός περίπατος

Η βιογραφία του Καντ δεν φαίνεται ιδιαίτερα περιπετειώδης αν τη διαχωρίσει κανείς από το φιλοσοφικό του έργο. Η αυστηρή καθημερινή του ρουτίνα με τους καθημερινούς του περιπάτους, τους οποίους φαίνεται ότι πραγματοποιούσε με ακρίβεια λεπτού, είναι ευρέως γνωστή. Αυτή η σχολαστική ρουτίνα αποκαλύπτει τη συνεπή πειθαρχία με την οποία αφοσιώθηκε ιδιαίτερα στις τρεις κριτικές του: «Κριτική του Καθαρού Λόγου» (1781), «Κριτική του Πρακτικού Λόγου» (1788) και «Κριτική της Κριτικής Δύναμης» (1790). Θεωρούνται ως επαναστατική καμπή στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία.

Dinner club

Γνωστή είναι επίσης η λέσχη που ίδρυσε ο Κάντ το 1786. Καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Καντ δεν ήταν μόνο δημοφιλής καλεσμένος, αλλά εκτιμήθηκε και ως καλός οικοδεσπότης, προσκαλώντας τακτικά στο τραπέζι του έναν μεγάλο κύκλο ανθρώπων και καλλιεργώντας έτσι την κοινωνικότητα και τις φιλίες. Ωστόσο, μορφωμένες γυναίκες όπως η σεβαστή salonnière του Κόνινγκσμπεργκ και καλλιτέχνιδα Καρολίνε φον Κάιζερλινγκ δεν είχαν θέση στο τραπέζι του, παρόλο που ο ίδιος ο Καντ παρευρισκόταν συχνά στην αυλή των Κάιζερλινγκ.

Sapere aude!

Το 1784, ο Καντ δημοσίευσε το περίφημο δοκίμιό του «Απαντώντας στο ερώτημα: Τι είναι Διαφωτισμός;» στο περιοδικό Berlinische Monatsschrift. Το ερώτημα είχε τεθεί μάλλον τυχαία σε μια υποσημείωση από άλλον συγγραφέα ένα χρόνο νωρίτερα. Η απάντηση του Καντ περιέχει έναν ακόμη έγκυρο ορισμό του Διαφωτισμού και το σύνθημά του: «Sapere aude! Έχετε το θάρρος να χρησιμοποιήσετε τη δική σας λογική!» Ο Καντ, ο οποίος έζησε σε ένα απολυταρχικό σύστημα, προέτρεπε σε κριτική σκέψη, δηλαδή σε μια ηθική αυτονομία που θα απελευθέρωνε τους ανθρώπους από την αυτοπροκαλούμενη ανωριμότητα.

Ο Καντ και η Τεχνητή Νοημοσύνη

Η λογική αποτελεί την ακρογωνιαία λίθο της γνώσης, αλλά ταυτόχρονα πρέπει να αναγνωρίζονται και τα όριά της. Αυτό εγείρει ερωτήματα, που είναι ακόμα και σήμερα εξαιρετικά επίκαιρα: Τι μπορώ να γνωρίζω; Τι πρέπει να κάνω; Σε τι μπορώ να ελπίζω; Τι είναι ο άνθρωπος; Ο Καντ μας παρουσιάζει την έννοια της ελευθερίας, αλλά αυτή η ελευθερία λειτουργεί μόνο αν γίνεται σεβαστή η ελευθερία των άλλων. Το φιλοσοφικό σύμπαν του Καντ περιλαμβάνει κάποια ζητήματα που είναι επίκαιρα σήμερα, όπως η ιδέα του περί παγκόσμιας υπηκοότητας στο πλαίσιο της τρέχουσας μεταναστευτικής πολιτικής, το ζήτημα της γνώσης στην εποχή της ψηφιοποίησης ή οι προβληματισμοί του για την αισθητική που εφαρμόζεται στην τέχνη που δημιουργείται από την τεχνητή νοημοσύνη.

Κριτική αντιμετώπιση

Ο Καντ ανέκαθεν δεχόταν κριτική, και δικαίως. Ο απροκάλυπτος ρατσισμός και ο αντι-ιουδαϊσμός του, καθώς και τα απαξιωτικά του σχόλια για τις γυναίκες αποτελούν το αντικείμενο μιας πιο πρόσφατης κριτικής συζήτησης σχετικά με τον φιλόσοφο. Η απλή ιστορική προσέγγιση που τον δικαιολογεί ως άνθρωπο της εποχής του δεν είναι αρκετή, διότι οι τοποθετήσεις εκείνης της εποχής δεν ήταν καθόλου ενιαίες. Πώς μπόρεσε ο Καντ, ο οποίος θεωρείται πρωτοπόρος των οικουμενικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, να καταλήξει σε τέτοιες συμπεριφορές; Είναι τεκμηριωμένο ότι ο Καντ κληροδότησε περίπου το ένα τρίτο της περιουσίας του στο διυλιστήριο ζάχαρης του Κόνινγκσμπεργκ, παρόλο που ακόμη και οι σύγχρονοί του απέρριπταν τη ζάχαρη ως αποικιακό εμπόρευμα λόγω του σχετικού δουλεμπορίου και της εκμετάλλευσης. Είναι επομένως λογικό, ότι ο Καντ αποτελεί μια αμφιλεγόμενη φιγούρα και ότι γενικά επιβάλλεται μια αποαποικιοποίηση της ιστορίας των ευρωπαϊκών ιδεών.

Η επιστημονική μελέτη αποκάλυψε ρατσιστικές, αντιεβραϊκές και σεξιστικές δομές και ανέδειξε τις αντιφάσεις στον χαρακτήρα του Καντ. Παρά το γεγονός ότι ο Κάντ υπήρξε κεντρική φιγούρα του Διαφωτισμού, ο ίδιος δεν ενσάρκωσε πλήρως τα ιδανικά του. Είναι επιτακτική ανάγκη να εφαρμόσουμε μια αυτοκριτική προσέγγιση σχετικά με αυτό το θέμα, ώστε να συνειδητοποιήσουμε τη συνέχιση αυτών των παραδόσεων σκέψης που εισάγουν διακρίσεις μέχρι σήμερα και να τις ξεπεράσουμε στο πνεύμα του Διαφωτισμού.

Πού να γίνουν οι εορτασμοί;

Οι προετοιμασίες για το συνέδριο της Διεθνούς Εταιρείας Καντ για το επετειακό έτος 2024 ξεκίνησαν ήδη από το 2016. Το συνέδριο επρόκειτο να διεξαχθεί στη γενέτειρα του Καντ, το σημερινό Καλίνινγκραντ. Όταν ξεκίνησε ο ρωσικός επιθετικός πόλεμος κατά της Ουκρανίας τον Φεβρουάριο του 2022, ο Καντ ήταν από τους φιλοσόφους που αναφέρονταν πιο συχνά στις συζητήσεις σχετικά με αυτόν τον πόλεμο – κυρίως λόγω της γνωστής πραγματείας του «Περί αιώνιας ειρήνης» του 1795. Οι ηθικοφιλοσοφικοί στοχασμοί του Καντ σχετικά με το πώς μπορεί να εδραιωθεί διαρκής ειρήνη μεταξύ των λαών επηρέασαν επίσης τον Καταστατικό Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών 150 χρόνια αργότερα. Το Συνέδριο για τον Καντ μεταφέρθηκε τελικά στη Βόννη. Ωστόσο, ένα Συνέδριο για τον Καντ θα πραγματοποιηθεί και στο Καλίνινγκραντ κατά το επετειακό έτος υπό διαφορετικές συνθήκες, γεγονός που εγείρει το σημαντικό ζήτημα της οικειοποίησης των φιλοσόφων.

Το ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία φαίνεται να έχει αυξηθεί στη Γερμανία τα τελευταία χρόνια, με έμφαση στα θεμελιώδη ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης και συμπεριφοράς. Ίσως αυτή η τάση να οφείλεται και στην ανάγκη μας να προβληματιστούμε φιλοσοφικά σχετικά με τις πολλαπλές κρίσεις, τις πολώσεις και τις προκλήσεις της εποχής μας;