Ψυχοθεραπεία
Ο Κάφκα στον καναπέ
Σε περιπτώσεις κρίσης, βοηθάει να ταυτίζεσαι με τις ιστορίες των άλλων. Γι' αυτό ο καθηγητής Dr. Hantel-Quitmann, θεραπευτής ζευγαριών και οικογενειών με έδρα το Αμβούργο, αρέσκεται να ανατρέχει στον Φραντς Κάφκα. Σε αυτή τη συνέντευξη εξηγεί πώς η λογοτεχνία μπορεί να μας βοηθήσει να λύσουμε τα προβλήματά μας και γιατί είναι καλό που ο Κάφκα δεν υποβλήθηκε ποτέ σε θεραπεία.
Franziska Strasser
Wolfgang Hantel-Quitmann, θυμάστε την πρώτη φορά που διαβάσατε Κάφκα;
Η πρώτη μου ανάγνωση ήταν η Μεταμόρφωση, την οποία διαβάσαμε στο σχολείο και η οποία περιέγραφε με τόση ακρίβεια το πώς ένιωθα κατά την εφηβεία. Η εφηβεία επιφέρει μεταμορφώσεις που δεν μπορείς να εξηγήσεις και μερικές φορές αισθάνεσαι σαν τον Gregor Samsa, ο οποίος ξαφνικά έγινε σκαθάρι, παγιδευμένος στο ίδιο του το σώμα, το οποίο του είναι ξένο αλλά με το οποίο πρέπει να ζήσει. Η συμπόνια για ένα πλάσμα που υποφέρει ήταν το κυρίαρχο συναίσθημα.
Πώς σας ήρθε η ιδέα να αξιοποιήσετε τον Κάφκα και τα έργα του στη δουλειά σας ως ψυχολόγος;
Στα έργα του, ο Κάφκα πραγματεύεται βαθιά συναισθήματα όπως η αμφιβολία, ο φόβος, η μοναξιά, η ντροπή, η ενοχή, η αδυναμία, ο αυταρχισμός και οι οικογενειακές εμπλοκές. Τα συναισθήματα βρίσκονται σήμερα στο επίκεντρο της σύγχρονης ψυχολογίας και δεν μπορώ να σκεφτώ κάποιον άλλο συγγραφέα που να έχει περιγράψει αυτά τα συναισθήματα με τέτοια ένταση όπως ο Κάφκα. Για μένα είναι ο συγγραφέας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, γιατί παίρνει ριζικά την οπτική των θυμάτων, χωρίς κανέναν συναισθηματισμό.
Το βιβλίο σας, που εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο Klett-Cotta το 2021, έχει τίτλο «Τα παιδιά του Κάφκα: Κατανοώντας το υπαρξιακό στις ανθρώπινες σχέσεις». Σε ποιο βαθμό είμαστε όλοι παιδιά του Κάφκα;
Όλοι γνωρίζουμε αυτά τα συναισθήματα και υποφέρουμε από αυτά σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. Από αυτή την άποψη, τα έργα του είναι διαχρονικά. Ο ίδιος ο Κάφκα δεν είχε παιδιά, αλλά είμαστε όλοι παιδιά του στο πνεύμα και στα πανανθρώπινα συναισθήματά μας.
Ωστόσο, δεν ήταν ο απαισιόδοξος ως τον οποίο συχνά τον παρουσιάζουν. Στο βιβλίο του «Αμερική» αφηγείται την ιστορία ενός 16χρονου που εκδιώκεται από την οικογένειά του επειδή η νταντά του τον αποπλάνησε και την άφησε έγκυο. Αυτός ο Karl Roßmann είναι ένας πραγματικός Σίσυφος που υφίσταται πολλές αδικαιολόγητες αναποδιές, αλλά πάντα σηκώνεται ξανά και συνεχίζει. Σήμερα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ανθεκτικός. Και μια ακόμη σημείωση: ο Κάφκα ήταν χιουμορίστας, μεγάλος θαυμαστής του Τσάρλι Τσάπλιν και του slapstick. Σκεφτείτε μόνο τη σκηνή στη «Δίκη» όπου οι δικηγόροι που ανεβαίνουν τις σκάλες ενώ δέχονται επανειλημμένα γροθιές και σπρώχνονται προς τα κάτω, σκέτο slapstick.
Πώς μπορεί η λογοτεχνία να μας βοηθήσει να λύσουμε τα προβλήματά μας;
Οι άνθρωποι διαβάζουν βιβλία επειδή περιγράφουν ανθρώπους, σχέσεις και συναισθήματα, αν και σε διαφορετικά πλαίσια από αυτά της δικής τους ζωής. Ταυτιζόμαστε με τους πρωταγωνιστές και βιώνουμε έναν εξαγνισμό των δικών μας συναισθημάτων μέσω της ταύτισης, όπως περιγράφεται στην ελληνική τραγωδία ως κάθαρση. Στον ασφαλή χώρο ενός βιβλίου, μπορούμε να δούμε τον εαυτό μας από έξω, και έτσι να επανέλθουμε σε μια αλλαγή προοπτικής για τη δική μας ύπαρξη.
Οι λύσεις είναι δύσκολες - έχουμε διαφορετικές λύσεις για τον εαυτό μας από τους πρωταγωνιστές των βιβλίων. Αυτό όμως διευρύνει τα περιθώρια των κινήσεών μας, δίνοντάς μας διαφορετικές επιλογές για να διαλέξουμε. Παρ' όλα αυτά, συνήθως δεν υποκαθιστούν τη θεραπεία, επειδή οι άμυνές μας μπλοκάρουν τις φοβικές και συγκρουσιακές αλλαγές. Αυτή είναι η διαφορά μεταξύ ενός βιβλίου και μιας θεραπείας.
Συχνά συστήνω το «Γράμμα στον πατέρα» του Κάφκα στους γιους που έχουν δυσκολίες με τους αυταρχικούς πατέρες τους.
Στη θεραπεία, συστήνω μερικές φορές στους ανθρώπους να γράφουν γράμματα στους συντρόφους, τους γονείς και τα παιδιά τους, να καθίσουν ήσυχα, να διατυπώσουν τις δικές τους σκέψεις, να προβληματιστούν για τον εαυτό τους και τους άλλους πριν βυθιστούν σε διαφωνίες που συνήθως καταλήγουν σε κατηγορίες, επαναλήψεις και αδιέξοδα. Και μπορεί κανείς επίσης να γράψει γράμματα σε ανθρώπους που έχουν ήδη πεθάνει. Συχνά συστήνω το «Γράμμα στον πατέρα» του Κάφκα στους γιους που έχουν δυσκολίες με τους αυταρχικούς πατέρες τους.
Ο ίδιος ο Κάφκα έπρεπε να γράψει, δεν είχε άλλη επιλογή. Προσπάθησε να ξεπεράσει τις προσωπικές του κρίσεις γράφοντας. Τα προβλήματά του με τον πατέρα του στο «Γράμμα στον πατέρα», το αίσθημα ότι κατηγορείται χωρίς λόγο στη «Δίκη», το αίσθημα του αποκλεισμού στο «Κάστρο», η επιθυμία του να θριαμβεύσει ενάντια στην πείνα στο «Καλλιτέχνης της πείνας» κ.ο.κ. Διαμόρφωσε τις σχέσεις του μέσω της γραφής, η οποία του έδωσε την ευκαιρία να εκφράσει τα συναισθήματά του από απόσταση. Αυτό συνέβη στις αμέτρητες επιστολές του προς τον Felice Bauer, και μέσω της γραφής ερωτεύτηκε τη Milena Jesenská.
Ποια συμβουλή θα δίνατε στον Φραντς Κάφκα αν ερχόταν στο ιατρείο σας;
Αυτή είναι μια σπουδαία ερώτηση. Θα εξαρτιόταν από το πότε θα ερχόταν και ποιες θα ήταν οι ανησυχίες του. Η πρώιμη οικογενειακή θεραπεία θα αφορούσε τις οικογενειακές του σχέσεις, όχι μόνο με τον αυταρχικό και δεσποτικό πατέρα του, ο οποίος του στερούσε την αναγνώριση και την ίδια στιγμή απαιτούσε τόσο περισσότερα για τον εαυτό του, αλλά και με τη μητέρα του, η οποία άφηνε τον πατέρα του να κάνει ό,τι ήθελε και ήταν ελάχιστα εκεί για τα παιδιά. Η αδελφή του, η Ottla, ήταν η σανίδα σωτηρίας του στις κρίσεις- μέσα στη μοναξιά του μέσα στην οικογένεια ένιωθε πάντα να θέλει να πάει κοντά της. Όλη η οικογένεια χρειαζόταν βοήθεια, όχι μόνο ο δύστυχος Φραντς.
Αν είχε έρθει μόνος του αργότερα, η αυτοαμφισβήτηση, η εσωτερική ανασφάλεια, η μοναξιά και οι φόβοι του θα αποτελούσαν σίγουρα ένα σημαντικό θέμα. Και τέλος, στις συντροφικές του σχέσεις, η θεραπεία θα τον είχε σίγουρα βοηθήσει να αντιμετωπίσει το ζήτημα της εγγύτητας-απόστασης, τον φόβο του για τη σεξουαλικότητα, την αμφιλεγόμενη επιθυμία του να αποκτήσει παιδιά, τον φόβο του για την πατρότητα κ.ο.κ. Σίγουρα πέτυχε τη μεγαλύτερη διαφάνεια και ειλικρίνεια στη σχέση του με τη Μιλένα, εν μέρει επειδή η ίδια ήταν τόσο συγκρουσιακά ανοιχτή, και οι δυο τους σίγουρα χρειάζονταν μεγάλη βοήθεια. Είχαν μια πνευματική σχέση σε ισότιμη βάση. Αλλά ο κίνδυνος θα ήταν πάντα να βουλιάξουν μαζί, σαν δύο άνθρωποι που πνίγονται και γαντζώνονται ο ένας στον άλλον.
Ο Κάφκα ήταν απρόθυμος να υποβληθεί σε θεραπεία καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του. Αν το είχε κάνει, και ίσως με επιτυχία, ίσως να είχαμε μείνει χωρίς ένα θαυμάσιο έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, οπότε ήταν καλό που δεν έκανε θεραπεία.