Εγγραματισμός στα Μέσα
Κουλτούρες εγγραμματισμού στα Μέσα και κουλτούρες ψηφιακού εγγραμματισμού: Η περίπτωση των νέων ανθρώπων

Δρ. Δέσποινα Χρονάκη

Ο δημόσιος διάλογος

Με μια γρήγορη ματιά, τόσο στα περισσότερα ΜΜΕ, όσο και στη διαθέσιμη ακαδημαϊκή έρευνα αλλά και τα μέτρα χάραξης στρατηγικών, βλέπουμε ότι οι όροι ψηφιακός εγγραμματισμός, ή εγγραμματισμός στα Μέσα γίνεται κατανοητός μόνο ως προς τα τεχνολογικά μέσα που πρέπει να έχουν οι πολίτες ή ως οι δεξιότητες που πρέπει να αναπτύξουν τα παιδιά για να προστατεύονται από ό,τι θεωρείται από τους ενήλικες επικίνδυνο στο Διαδίκτυο. Μερικοί χαρακτηριστικοί τίτλοι:

«Διαπαιδαγώγηση: Αυτές είναι οι 5 βασικές δεξιότητες που θα χρειαστούν τα παιδιά στο μέλλον» (31.08.2023) – εδώ δεύτερη στη λίστα μετά τη δημιουργικότητα αποτελούν οι ψηφιακές δεξιότητες, δηλαδή «η ικανότητα να κατέχουν νέες μορφές ψηφιακής τεχνολογίας, ιδίως το σχεδιασμό αλγορίθμων και το χειρισμό δεδομένων»

«Έρευνα: Τι προσδοκούν οι γονείς από τα σχολεία στην Ελλάδα» (02.11.2023) -με τον ψηφιακό αλφαβητισμό, μόνο σε σχέση με την ψηφιακή τεχνολογία, να θεωρείται από τους βασικούς μαθησιακούς στόχους από τους γονείς.

«Ακαδημία Ψηφιακών Δεξιοτήτων’ από ΔΙΠΑΕ και Δίωξη Ηλ. Εγκλήματος» (12.09.2023), όπου φαίνεται ρόλο εκπαιδευτή ψηφιακού αλφαβητισμού των παιδιών να έχουν οι αρχές ασφάλειας προκειμένου να τους μάθουν να προστατεύονται από τους ‘κινδύνους του Διαδικτύου’.

«Δράσεις για την προστασία των παιδιών στο διαδίκτυο» (07.11.2023), όπου προτείνεται από το σώμα των ευρωβουλευτών, «η εισαγωγή μαθημάτων για ψηφιακές δεξιότητες στο υποχρεωτικό πρόγραμμα σπουδών στα σχολεία σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση». 

Στο πλαίσιο του εγγραμματισμού στα Μέσα ή του ψηφιακού εγγραμματισμού περιλαμβάνονται όλες οι πρακτικές γνώσης, ερμηνείας, διαχείρισης και ανάγνωσης του περιεχομένου των Μέσων (εγγραμματισμός στα Μέσα) και των ψηφιακών/διαδικτυακών Μέσων (ψηφιακός εγγραμματισμός).  Για παράδειγμα, το πως τα παιδιά και οι έφηβοι αναγνωρίζουν και συζητούν για τα spoilers μιας σειράς, ή για τη σκηνοθεσία, ή και για την τεχνολογία της on demand τηλεόρασης (Netflix). Επίσης η γνώση τους για το πως να βελτιώσουν ρυθμίσεις στο κινητό που θα τους επιτρέπει καλύτερη ανάλυση στο αγαπημένο τους παιχνίδι, ή γνώσεις γύρω από νέες πλατφόρμες για επικοινωνία, ψυχαγωγία και διασκέδαση. Ακόμα και γνώση γύρω από το να ερμηνεύουν τις κοινωνικές σχέσεις μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα (π.χ. τι σημαίνει να είσαι ευγενικός ή cool online, τι ορίζουν ως cancel culture/cancelling; Ποια είναι μια πετυχημένη selfie; Πώς αξιολογούν την αξιοπιστία μιας πληροφορίας;)

Αυτές οι δεξιότητες και οι γνώσεις των νέων, συνήθως αγνοούνται στο μεγαλύτερο μέρος της διαθέσιμης επιστημονικής έρευνας που εστιάζει είτε στο πως θα καλυφθεί το κενό του τεχνολογικού χάσματος λόγω έλλειψης υποδομών, είτε στο φόβο ότι τα παιδιά θα παγιδευτούν στα ‘περιβάλλονται του τρόμου’ στο Διαδίκτυο.

Η χάραξη στρατηγικών

Στην Ελλάδα ο εγγραμματισμός στα Μέσα και ο ψηφιακός εγγραμματισμός δεν περιλαμβάνεται επισήμως στο σχολικό πρόγραμμα. Οι δράσεις είναι περιστασιακές, συνήθως γίνονται μεμονωμένα από τα σχολεία, και σε πιο συλλογικό επίπεδο από κάποια χρηματοδοτούμενα προγράμματα και με τη συμμετοχή επιστημόνων που κάνουν έρευνα στο αντικείμενο (π.χ. Digiteens, 2018-2021 με στόχο «εκπρόσωποι σχολείων της χώρας γίνονται οι έφηβοι πρεσβευτές της ποιότητας στην ενημέρωση και ενεργοί πολίτες της ψηφιακής εποχής του 21ου αιώνα»). Από τις λίγες συστηματικές προσπάθειες είναι το Εθνικό Θεματικό Δίκτυο Σχολείων «Παιδεία στα Μέσα: τηλεόραση, διαδίκτυο, κινηματογράφος» με στόχο την «καλλιέργεια του οπτικοακουστικού αλφαβητισμού των μαθητών όλων των βαθμίδων και την  προώθηση της Παιδείας στα Μέσα στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα».
Η διαθέσιμη γνώση για τον ψηφιακό αλφαβητισμό στην Ελλάδα προέρχεται κυρίως από το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ψηφιακή Εκπαίδευση (Digital Education National Action Plan, 2021-2027) που -ακολουθώντας τη στρατηγική που προβλέπεται από την ΕΕ, δίνει έμφαση σε δράσεις και μεταρρυθμίσεις στο πλαίσιο του προγράμματος ‘Μια ΕΕ έτοιμη για την Ψηφιακή Εποχή’. Αυτές οι προβλεπόμενες μεταρρυθμίσεις περιλαμβάνουν δράσεις και παρεμβάσεις στην πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια, μετα-δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση αλλά α) αφορούν κυρίως το ψηφιακό χάσμα λόγω έλλειψης τεχνολογικών υποδομών στα σχολεία και β) ελάχιστα αφορούν οι απευθύνονται σε παιδιά και εφήβους. Συνήθως στοχεύουν σε ενήλικες ομάδες που θεωρούνται περιθωριοποιημένες ή με μικρότερα ποσοστά ψηφιακού αλφαβητισμού. Έτσι οι κουλτούρες δικτύωσης των νέων (παιδιών και εφήβων) σε μεγάλο βαθμό δεν είναι ορατές, με αποτέλεσμα να μη λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες τους και οι προτεραιότητες τους σε ζητήματα ψηφιακού εγγραμματισμού και δημοκρατικών διαδικασιών, ενημέρωσης, μάθησης, ψυχαγωγίας, διασκέδασης, επικοινωνίας

Παιδιά και έφηβοι- οι τελικοί αποδέκτες

Δεδομένου ότι οι τελικοί αποδέκτες κάθε ανησυχίας με επίκεντρο τις διαδικτυακές τεχνολογίες είναι παιδιά και έφηβοι, η ανάγκη που διαφαίνεται σε επίπεδο οικογένειας, σχολείου, πολιτείας και έρευνας είναι να ‘αγκαλιάσουν’ οι ενήλικες:

Το πως ορίζουν οι νέοι άνθρωποι τη γνώση σε σχέση με τα Μέσα και τις ψηφιακές κουλτούρες;
Ποια είναι τα κύρια θέματα που συζητούν ή απασχολούν τα νεαρά άτομα στις διαδικτυακές τους κουλτούρες και κοινότητες;
Πως ορίζουν τι είναι διασκεδαστικό, τι είναι ψεύτικο/αξιόπιστο, τι είναι ενημερωτικό ή απλώς ‘υπάρχει εκεί έξω; Γιατί χρησιμοποιούν κάποιες πλατφόρμες για κάποιους σκοπούς και όχι άλλες;
Ποια είναι η γνώση που κυκλοφορεί στις κοινότητες των νέων για τα Μέσα και τις ψηφιακές κουλτούρες και η οποία δε λαμβάνεται υπόψη από τον ενήλικο κόσμο.

Ερωτήματα όπως τα παραπάνω είναι κομβικά στην εδραίωση αλλά και διεύρυνση των συζητήσεων για εγγραμματισμό στα Μέσα και ψηφιακό εγγραμματισμό όταν στόχος είναι η δημιουργία σχετικών σχολικών πρωτοκόλλων που θα τα καλωσορίσουν τα νεαρά άτομα και θα είναι χρήσιμα σε αυτά.