O’rganish va unutish
Miyaning eng muhim xususiyatlaridan biri uning o’rganish qobiliyatidir. Yangi tug’ilgan chaqaloqda miya hujayralarining aksariyati va ko’plab aloqalar allaqachon mavjud. Biroq, agar ular ishlatilsagina, ular rivojlanadi va mustahkamlanadi.
Shunday qilib, miyaning tuzilishi barcha tafsilotlari bilan faqat o’rganish jarayonida shakllanadi. Odamlarda bu rivojlanish balog’at yoshiga qadar davom etadi. Biroq, kattalarning miyasi ham oz darajada bo’lsa ham doimo o’zgarib turadi. Shunday qilib, inson butun umri davomida o’rganishga qodir.
O’rganish miyadagi nerv hujayralari orasidagi aloqalarni o’zgartirishni anglatadi. Bu sinapslarda, ya’ni ikkita asab hujayralari aloqa qiladigan joylarda sodir bo’ladi. Chunki sinapslar nafaqat nerv impulslarini hujayradan hujayraga uzatadi, balki miyada axborot saqlanadigan joy sifatida ham xizmat qiladi. Ikki nerv hujayralari orasidagi aloqa qanchalik muhim bo’lsa, shunchalik ko’p sinapslar hosil bo’ladi. Boshqa tomondan, kamdan-kam ishlatiladigan ulanishlar buziladi. Bundan tashqari, sinapslar bir hujayradan ikkinchisiga turli intensivlikdagi elektr signallarini o’tkazishi va shu bilan ularni kuchaytirishi yoki zaiflashtirishi mumkin. Bu “sinaptik egiluvchanlik” miyaning moslashuvchanligi va o’rganish qobiliyatining sababidir. Miya xotirasida biror narsani saqlagan har bir marotaba, signal uzatish kuchayadi. Agar ma’lumot uzatish zaiflashsa yoki hatto to’xtatilsa, miya o’rgangan narsalarni unutadi.
Xotira iz qoldiradi
Yangi mikroskopiya usullari yordamida neyrobiologlar o’rganishning anatomik asosi bo’lgan tuzilmalarni tobora ko’proq o’rganmoqdalar. Masalan, Tobias Bonxyoffer va uning Maks Plank Jamiyati Neyrobiologiya institutidagi hamkasblari sichqonlar miyasida nerv hujayralari o‘rtasida qanday yangi bog‘lanishlar paydo bo‘lishini kuzatdilar: bitta nerv hujayrasining dendritlari “dendrit tikanchalari” deb ataladigan o‘n minglab mayda o‘simtalarni, olib yuradi, ularda ko’pchilik sinapslar joylashgan. Bu tikanchalar doimiy ravishda o’zgarib turadi. Shunday qilib, asab hujayralari orasidagi aloqalar juda tez o’rnatilishi yoki yo’q qilinishi mumkin. Agar fikrlash yo’llari ishlatilmasa, tikanchalar kamayadi - biz o’rganganlarimizni unutamiz. Biroq, shu bilan birga ba’zi sinapslar har doim qoladi, ular, sodda qilib aytganda, “kutish rejimida” qoladilar. Keyinchalik o’sha o’quv materialiga qayta murojaat qilganimizda, bu sinapslar yangi ulanishlarning boshlanishi sifatida ishlatiladi. Shuning uchun, masalan, ikkinchi martada chet tilini o’rganish ancha oson.
Gippokampa nerv hujayrasi dendritidagi sinaptik tikanlar | © Maks Plank Jamiyati Neyrobiologiya instituti, Martinsrid
Boshdagi tartibsizlik
Yoshlarning miyasi katta qurilish maydoniga o’xshaydi. Endi kerak bo’lmagan sinapslar yo’qoladi va ko’payib borayotgan aksonlar miyelin qobig’i bilan o’ralgan. Bu tufayli ma’lumotlarni uzatish yanada tez va samaraliroq bo’lib bormoqda. Ushbu jarayonning oxirida yaxshi ishlaydigan neyron tarmoqlarga ega ancha samarali miya shakllanadi. O’zgarishlar vaqtida u ko’pincha “xaotik” bo’lib qoladi, chunki miyaning barcha sohalari ham bir xil tezlik bilan yetishmaydi. Limbik tizim endi jadal rivojlanmoqda, mukofot tizimi va hissiy jarayonlar yanada ko’proq ahamiyat kasb etmoqda. Harakatlar rejalashtiriladigan va turli imkoniyatlar taqqoslanadigan miyaning miyaning peshona qismida rivojlanish ancha sekinroq amalga oshadi. Bu yoshlarning ko’pincha kutilmagan va xavfli yo’llar bilan o’zini tutishini tushuntiradi.
© Roman Zaiets /Shutterstock
O’rganish miyadagi nerv hujayralari orasidagi aloqalarni o’zgartirishni anglatadi. Bu sinapslarda, ya’ni ikkita asab hujayralari aloqa qiladigan joylarda sodir bo’ladi. Chunki sinapslar nafaqat nerv impulslarini hujayradan hujayraga uzatadi, balki miyada axborot saqlanadigan joy sifatida ham xizmat qiladi. Ikki nerv hujayralari orasidagi aloqa qanchalik muhim bo’lsa, shunchalik ko’p sinapslar hosil bo’ladi. Boshqa tomondan, kamdan-kam ishlatiladigan ulanishlar buziladi. Bundan tashqari, sinapslar bir hujayradan ikkinchisiga turli intensivlikdagi elektr signallarini o’tkazishi va shu bilan ularni kuchaytirishi yoki zaiflashtirishi mumkin. Bu “sinaptik egiluvchanlik” miyaning moslashuvchanligi va o’rganish qobiliyatining sababidir. Miya xotirasida biror narsani saqlagan har bir marotaba, signal uzatish kuchayadi. Agar ma’lumot uzatish zaiflashsa yoki hatto to’xtatilsa, miya o’rgangan narsalarni unutadi.
Xotira iz qoldiradi
Yangi mikroskopiya usullari yordamida neyrobiologlar o’rganishning anatomik asosi bo’lgan tuzilmalarni tobora ko’proq o’rganmoqdalar. Masalan, Tobias Bonxyoffer va uning Maks Plank Jamiyati Neyrobiologiya institutidagi hamkasblari sichqonlar miyasida nerv hujayralari o‘rtasida qanday yangi bog‘lanishlar paydo bo‘lishini kuzatdilar: bitta nerv hujayrasining dendritlari “dendrit tikanchalari” deb ataladigan o‘n minglab mayda o‘simtalarni, olib yuradi, ularda ko’pchilik sinapslar joylashgan. Bu tikanchalar doimiy ravishda o’zgarib turadi. Shunday qilib, asab hujayralari orasidagi aloqalar juda tez o’rnatilishi yoki yo’q qilinishi mumkin. Agar fikrlash yo’llari ishlatilmasa, tikanchalar kamayadi - biz o’rganganlarimizni unutamiz. Biroq, shu bilan birga ba’zi sinapslar har doim qoladi, ular, sodda qilib aytganda, “kutish rejimida” qoladilar. Keyinchalik o’sha o’quv materialiga qayta murojaat qilganimizda, bu sinapslar yangi ulanishlarning boshlanishi sifatida ishlatiladi. Shuning uchun, masalan, ikkinchi martada chet tilini o’rganish ancha oson.
Boshdagi tartibsizlik
Yoshlarning miyasi katta qurilish maydoniga o’xshaydi. Endi kerak bo’lmagan sinapslar yo’qoladi va ko’payib borayotgan aksonlar miyelin qobig’i bilan o’ralgan. Bu tufayli ma’lumotlarni uzatish yanada tez va samaraliroq bo’lib bormoqda. Ushbu jarayonning oxirida yaxshi ishlaydigan neyron tarmoqlarga ega ancha samarali miya shakllanadi. O’zgarishlar vaqtida u ko’pincha “xaotik” bo’lib qoladi, chunki miyaning barcha sohalari ham bir xil tezlik bilan yetishmaydi. Limbik tizim endi jadal rivojlanmoqda, mukofot tizimi va hissiy jarayonlar yanada ko’proq ahamiyat kasb etmoqda. Harakatlar rejalashtiriladigan va turli imkoniyatlar taqqoslanadigan miyaning miyaning peshona qismida rivojlanish ancha sekinroq amalga oshadi. Bu yoshlarning ko’pincha kutilmagan va xavfli yo’llar bilan o’zini tutishini tushuntiradi.
Hamkorlik bo’yicha sherik
|
|
