Spreekuur - de taalkolom
De Duden – het bekendste woordenboek van Duitsland

Tot de spellinghervorming in 1996 was de Duden het toonaangevende naslagwerk voor de Duitse spelling. Dat monopolie heeft hij niet meer, maar media, overheid en andere mensen die teksten schrijven, volgen nog altijd de aanbevelingen van de Duden, het spellingwoordenboek. Kathrin Kunkel-Razum over het aanhoudende succes van het woordenboek.

Von Kathrin Kunkel-Razum

In mijn hoofd gonzen Duitse, Engelse, Spaanse, Russische taalflarden en een paar Georgische heildronken door elkaar. In Tbilisi wordt een conferentie voor woordenboekspecialisten gehouden – mensen uit Italië, Spanje, Georgië, Duitsland, Frankrijk, Zuid-Afrika, de VS, Nederland, Denemarken, Armenië, Hongarije en Portugal zijn hier samen om te discussiëren over woordenboeken en de opleiding van studenten die later woordenboeken zullen schrijven en beheren. In Europa bestaat er een opleiding, en die is uniek in de wereld, waarmee jonge mensen een diploma kunnen halen om de duizenden jaren oude traditie van het schrijven van woordenboeken in de toekomst verder te zetten. En daar begint het probleem – spreken we hier wel nog over WOORDENBOEKEN? Zouden we niet beter de term ‘digitale informatiesystemen over woorden’ kunnen gebruiken? Of zijn taaldata binnenkort een puur commerciële aangelegenheid?

Service i.v.m. het woordenboek

Wij bij de woordenboekredactie van Duden zijn constant met die vragen bezig. Wij willen doorgronden wat de klanten wereldwijd van ons verwachten – papieren woordenboeken, een uitgebreid woordinformatiesysteem op het internet, digitale offlinewoordenboeken, hulp bij het schrijven via een programma met een uitgebreide correctiefunctie en tips of officieel goedgekeurde woorden die je in je cursus kunt gebruiken… Met andere woorden, de mensen willen alles.

Wat betekent dat voor een uitgeverij zoals de onze, die 700 titels uitgeeft waarvan de meeste Duitsers er maar één kennen, de Rechtschreibduden, het Duitse ‘Groene Boekje’. Hoe kan het dat de meeste mensen in Duitsland vertrouwd zijn met de naam Duden, maar uit het gevarieerde aanbod van uitgeverij Duden alleen DE DUDEN in huis hebben, de gids van de Duitse spelling?

Leraar Duden en de spelling

Konrad Duden was docent Duits en directeur van een gymnasium toen hij in 1880 voor de prijs van 1 Duitse mark het ‘complete orthografische woordenboek van de Duitse taal’ op de markt bracht. Het verscheen bij het Bibliografisch Instituut in Leipzig. Die uitgeverij bracht ook de volgende 26 edities uit, ook al is de zetel van de uitgeverij intussen naar Berlijn verhuisd. In 1880 bestond er in Duitsland nog geen uniforme spelling. Daarom analyseerde Duden de bestaande woordenboeken en bestudeerde hij heel nauwkeurig welke spellingproblemen zijn leerlingen hadden. Uit al dat studiemateriaal puurde hij zijn boek, een boek dat zich uitsluitend over spelling boog, een zuiver orthografisch woordenboek.

De nieuwe edities werden echte bestsellers

Dat boek en de volgende edities gingen heel vlot over de toonbank, zeker nadat in 1901, op de Tweede Orthografische Conferentie, besloten werd dat het de officiële spelling werd. Maar in vergelijking met woordenboeken in andere landen was de Duden toch iets bijzonders: het bleef een orthografisch woordenboek, ook al werden grammaticale elementen zoals lidwoord, geslacht en meervoudsvorm vermeld. Af en toe staat er ook een woordverklaring in, informatie over de uitspraak of tips over hoe je het woord kunt gebruiken. Maar van de grote verklarende woordenboeken die de uitgeverij uitgeeft, woordenboeken waarin over elk woord alle mogelijke informatie wordt verstrekt, is er niet een zo bekend als dit orthografische woordenboek. In Frankrijk en Groot-Brittannië ligt dat heel anders, daar zijn de grootste verklarende woordenboeken de bekendste titels, denk maar aan de Oxford English Dictionary. Maar één ding hebben al die woordenboeken gemeen: wanneer er een nieuwe editie verschijnt, met duizenden nieuwe woorden, dan is dat een belangrijke mediagebeurtenis, het is een van de weinige keren dat taal zoveel aandacht krijgt: mensen discussiëren waarom het ene woord de Duden heeft gehaald en het andere niet. Hoe dat komt leg ik graag een volgende keer uit.