Spreekuur - de taalcolumn
Wat onvertaalbaar blijft

Vertalen is veel meer dan overbrengen. Immers, ook de perceptie van de wereld moet altijd vertaald worden. Nora Gomringer vertelt hoe een schrijfster en een vertaalster samen op zoek gaan naar de verborgen dieptes van een tekst. Het gaat daarbij over geuren en geluiden. En over pijn die het haast onmogelijk maakt om het juiste woord te vinden.


 

Een mens kan hele muren vullen - en behangpapier besparen - met boeken over onderwerpen die als onvertaalbaar worden beschouwd. Vaak gaat het om de vorm, maar nog vaker om de inhoud. Poëzie geldt over het algemeen, zij het vooral bij leken, als onvertaalbaar. Ook bepaalde ervaringen die wij als zintuiglijke wezens hebben, worden als onvertaalbaar beschouwd: wat de ene mens ervaart, kan door een ander immers niet op dezelfde manier worden gevoeld, begrepen of beoordeeld, omdat eenieder de dingen beleeft vanuit zijn of haar eigen identiteit.

En identiteit, dat is een bouwpakket, een set, een apothekerskast, soms een prikbord, een TikTok-account of een klimaat, het resultaat van persoonlijke weersomstandigheden, zelf waargenomen in de loop van verschillende levensjaren. Zo sluipen filosofische begrippen, gevoelens en zelfs beschrijvingen van sociologische verschijnselen van de ene taal in de andere binnen, als vreemde woorden; begrippen die gekenmerkt blijven door het ‘vreemde’ aura dat rond hun vorm hangt en dat hun betekenis in het andere taallandschap introduceert als een gedachte in een beschermende bubbel.

De geur van oudere dames

Ik heb de voorbije jaren zeer veel gesprekken gevoerd met vertaalster Anne Elizabeth Rutherford, die zich over mijn teksten ontfermt en met humor en veel liefde voor de taal helpt om de inhoud ervan naar het Engels te vertalen. Bij de vertalingen van mijn dichtbundels naar het Vietnamees, Spaans of Wit-Russisch heb ik de vertalers zelden of nooit ontmoet, zodat ik alleen maar iets kan vertellen over mijn intense dialoog met een diepgravende lezeres, met wie ik contact heb via Zoom: we spraken heel lang over de geur van oudere dames in de Engelstalige wereld, want de regel “riech ich nach Arnika alte Frau” in een van mijn gedichten vergt een bijzondere empathie en werd uiteindelijk vertaald als “am smelling of talcum powder old woman”.

Dergelijke gesprekken zijn eigenlijk een soort van cultuurhistorische poëtica. Ze zouden veel toehoorders aanzetten tot een levendig debat en overleg. Het is spreken in veralgemeningen en conventies, in overeenkomsten van taalkundige en culturele perceptie, die aan voortdurende verandering onderhevig zijn en zo de veralgemeningen doorbreken, ze van het abstracte naar het onvoorwaardelijk concrete leiden. Als men denkt dat men het poëtische beeld van de geur van een oude vrouw in een bepaald land helder heeft vastgelegd, dan blijkt het overbrengen van die inhoud naar de doeltaal geen kwestie van het vertalen van woordenschat – want arnica is in Engeland vrij bekend – maar van het overdragen van een wereldbeeld. Oudere dames worden in de Commonwealth met andere geuren geassocieerd dan op het Duitse platteland, laat staan in het dorp dat ik ken en waar ik ben opgegroeid; het dorp waarvan ik de nuances heb opgesnoven die voor altijd mijn schrijven zullen bepalen.

Een feest van klanken

De ontmoetingen tussen auteurs en hun vertalers zijn al even legendarisch als de briefwisseling en misverstanden die ermee gepaard gaan. Initiatieven zoals ‘Versschmuggel’ van het Haus für Poesie in Berlijn koppelen elk jaar 10 Duitstalige aan 10 anderstalige dichters en stoppen daartussen als ‘schakels’ 10 interlineaire vertalers. Zo mocht ik met de hulp van vertaler Allard van Gent de Vlaamse dichteres Maud Vanhauwaert vertalen en kon ik haar vragen stellen om dichter bij haar werk te komen. Nog steeds een van de heerlijkste, meest exclusieve vormen van literaire bemiddeling die ik me kan voorstellen, en een die ik als een echte bijscholing voor mijn vak beschouw. Ik heb met Maud Vanhauwaert lang van gedachten gewisseld over de aard, de toonhoogte, de intensiteit en de reikwijdte van de pijnkreten die kleine hondjes laten horen wanneer hun vacht verstrikt raakt in de ritssluiting van een reistas als hun baasje die achteloos en te snel dichtdoet. Dergelijke begripsverhelderende taferelen moeten bij Allard van Gent blije herinneringen hebben opgeroepen aan de scène in Dances with Wolves waarin luitenant John Dunbar (Kevin Costner) letterlijk met handen en voeten een bizon uitbeeldt voor de trotse gezanten van de Lakota Sioux. Onze bijeenkomst moet iets zeer gelijkaardigs geweest zijn, maar dan met klanken. Gepiep, gejank, gejammer, geknor, gekerm en gegil werden allemaal in het Vlaams en in het Duits onderzocht, op zoek naar de juiste toon voor de tekst.
Foto: Nora Gomringer

Buiging

Toch ben ik er zeker van dat het niet alleen aan mijn vertaalkundig onvermogen ligt dat essentiële zaken onvertaald zijn gebleven. Want zelfs met de beste bedoelingen en een tot het uiterste doorgedreven vocabularium (inclusief onomatopeeën) blijft de pijn van het Vlaamse hondje voor mij een raadsel en een uitdaging. Dat lijkt me trouwens met álle pijn zo te zijn. Al een jaar probeer ik de dood van mijn moeder te beschrijven. Ik probeer in taal te vatten hoe ik dat afscheid heb beleefd. En zelfs dat blijft moeilijk: het lijkt vrijwel onmogelijk om zoiets persoonlijks nauwkeurig in taal weer te geven. Er ontstaan beelden, die bij andere mensen weer andere beelden oproepen. Voor sommigen is net dat de definitie van literatuur; voor anderen is deze verschuiving in nauwkeurigheid waar literatuur eindigt. Ik maak een respectvolle buiging voor vertalers en vertaalsters. Zij doen wat te weinig mensen vandaag durven: voortdurend en onophoudelijk kiezen, wegen en beslissen, eenduidigheid scheppen en - vaak ongezien - opkomen voor de gevolgen van hun keuzes.