Atelier- en renovatiewoningen
Leipzig vindt het wonen opnieuw uit

De stad Leipzig stimuleert de ontwikkeling van alternatieve woon-en leefruimtes om te voorkomen dat de stad te duur wordt voor de eigen bewoners. Zo werd Leipzig een experimenteerplek die unieke modellen creëert van collectief, gemeenschappelijk, solidair of coöperatief wonen.

Er wordt al gesproken van ‘het nieuwe Berlijn’. De Duitse en internationale pers is eindeloos gefascineerd door het fenomeen ‘hypezig’, een woordspel van ‘hype’ en ‘Leipzig’. Het voormalige industriële en culturele centrum van Oost-Duitsland, gelegen op 200 kilometer van grote zus Berlijn en na de val van de Muur door zijn bewoners verlaten, herrijst indrukwekkend snel uit zijn as.

Midden negentiger jaren begon de reconstitutie van leegstaande woningen, maar het keerpunt in de geschiedenis van de stad is het jaar 2010: Leipzig werd trendy – en daarmee ook zijn verlaten industriële terreinen. Door de zeer lage huurprijzen (drie tot zes euro per vierkante meter) trok de stad niet alleen bewoners, studenten, kunstenaars en toeristen aan, maar ook veel vastgoedinvesteerders. Prijzen schoten onvermijdelijk de hoogte in en leegstaande ruimte werd schaars.

Om te voorkomen dat Leipzig voor de eigen bewoners te duur zou worden, vaardigde de stad in 2015 een verordening uit voor alternatieve woon- en leefruimtes. De stad richtte het netwerk Leipziger Freiheit op, een samenwerkingsverband van meerdere verenigingen en coöperaties rond dit thema. Sindsdien verleent de stad financiële steun aan verschillende initiatieven en investeert in het adviseren van bewoners die alternatieve woonvormen willen ontwikkelen.

Vandaag wordt in Leipzig volop geëxperimenteerd en de stad creëert unieke modellen van collectief, gemeenschappelijk, solidair of coöperatief wonen. Toch is er geen ontsnappen aan de schaduwzijde van gentrificatie.

INGANG VAN EEN ATELIERWONING IN DE FRANZ-FLEMMING-STRASSE           

De gele vaandel aan de vroegere Dietzoldfabriek verwijst naar het Atelierhaus, een project dat in 2014 door de vereniging Haushalten tot stand werd gebracht. Al 15 jaar brengen zij kunstenaars en precair wonende burgers in contact met eigenaars. “In plaats van lege gebouwen aan een hoge prijs te verkopen aan investeerders, wordt aan de eigenaars getoond hoe je deze met weinig kosten bewoonbaar en bruikbaar kunt maken als project- en leefruimte”, zegt Magdalena Bredemann van Haushalten.

De vereniging is ook de bedenker van het woonmodel van de Wächterhäuser (wachterswoningen), dat bewoners een bepaalde tijd in een woning laat verblijven zonder huur te betalen. In ruil bewonen en renoveren ze het huis het – als het ware als ‘huiswachters’ – om het voor verval te behoeden. Het meest recente project van de vereniging is het Atelierhaus, dat atelierwoningen reserveert voor kunstenaars.

PILOTENKUECHESTUDIO’S IN HET ATELIERHAUS

Martin Holz stofzuigt de tweede verdieping van het Atelierhaus. Hier heeft hij de Pilotenkueche opgericht, een reeks van 12 artiestenstudio’s in het gebouw. Het huurcontract werd opgemaakt voor 11 jaar, “de langste huurtermijn die Haushalten ooit voor elkaar kreeg”, zegt Martin. Hij betaalt minder huur dan voor andere studio’s in de stad, maar “huren is nog steeds een model dat de eigenaar bevoordeelt. Idealiter ben je zelf eigenaar van je huis. Dat betekent meer verantwoordelijkheid, maar ook een grotere onafhankelijkheid”. Hij kan de studio wel inrichten volgens zijn eigen wensen: “De elektriciteit heb ik zelf gelegd, want bij zulke projecten is het belangrijk om zelf de beslissingen te nemen.

OOK EEN KUNSTENAAR UIT TAIWAN

De Pilotenkueche ontvangt lokale en internationale kunstenaars voor een termijn van drie maanden. De artiesten uit Leipzig ontvangen een beurs, maar de internationale kunstenaars financieren het programma zelf. In ruil krijgen ze een groot atelier ter beschikking, de steun van organisatoren en curatoren en een tentoonstelling in het gebouw. “De eigenaar wilde geen firma’s of winkels, enkel kunstenaars”, zegt Martin. Hijzelf kijkt kritisch naar de internationale bedrijven die zich in Leipzig vestigen en de prijzen doen stijgen.

IN DE STUDIO VAN JUREK ROTHA, HUISMEESTER EN ATELIERBEWONER

Via Pilotenkueche heeft Jurek zijn kleine privéoase en kunstatelier ingericht op een volledige verdieping van het gebouw. Hij woont hier al tweeënhalf jaar, nadat hij eerst in een Wächterhaus verbleef. Dat werd uiteindelijk, zoals zovelen in Leipzig, door een bedrijf gerenoveerd en aan een hoge prijs doorverkocht. In de atelierwoning blijft de huur schappelijk en kon hij de ruimte naar zijn eigen zin inrichten.

Als huismeester in bijberoep is Jurek verantwoordelijk voor het beheer en het onderhoud van het gebouw. “Een kunstenaar heeft vaak nog een kleine bijverdienste nodig en dit was perfect voor mij”, zegt hij.

ROMAN Op de straat van de gemeenschapsbewoners

De 41-jarige Roman Grabolle is geboren en getogen in Leipzig. Al van jongs af aan zwerft hij er door de straten en in 2008 besloot hij uiteindelijk om zich in de stad te vestigen. Als archeoloog en historicus specialiseerde hij zich in advies voor coöperatieve projectontwikkeling, meer bepaald voor de stad of voor het Mietshäuser Syndikat, een syndicaat voor huurwoningen.

Op 5 mei liet hij geïnteresseerden verschillende vormen van alternatief wonen zien tijdens een gratis tour door twee stadsdelen van Leipzig: het oostelijke Neustadt-Neuschönenfeld en het westelijke Leutzsch.

OOST-LEIPZIG: EEN RENOVATIEWONING (AUSBAUHAUS) IN DE EISENBAHNSTRASSE

Het concept van een renovatiewoning – Ausbauhaus in het Duits – is eenvoudig: de huurders betalen een heel lage huurprijs, maar helpen in ruil bij de renovatie van het pand. Dit idee werd ook door Haushalten bedacht. “Een eigenaar blijft eigenaar, maar heeft op deze manier zelf niet veel werk met de renovatie. Ze vervangen bijvoorbeeld de ramen of vernieuwen de elektriciteit”, zegt Roman.

Deze manier van wonen blijft volgens hem echter redelijk onzeker en wordt vooral door jonge mensen, soms ook door migranten, gewaardeerd. Toch kunnen ze zich voorstellen om hier langer te blijven, want de huurcontracten zijn van lange duur – in tegenstelling tot de oudere variant van de Wächterhäuser. “Het gebouw zit in elk geval vol!”, besluit Roman.

HET PÖGEHAUS IN DE HEDWIGSTRASSE: EEN NIEUW LEVEN VOOR DE OUDE DRUKKERIJ

Het is nog maar enkele jaren geleden dat vele gebouwen in de Hedwigstrasse leegstonden en de gevels er grauw werden. Ook het Pögehaus, een meer dan 100 jaar oude voormalige drukkerij, stond sinds 1994 leeg. Sinds 2009 wordt het gebouw – dat eigendom van de stad is – door artiesten gebruikt voor culturele projecten. In 2011 richtten enkelen onder hen Leipzig-Neustad op, een bvba voor culturele en woonprojecten. Ze presenteerden de stad een project voor de aankoop van het gebouw, waarbij zijzelf zich engageren tot het organiseren van sociale activiteiten op de benedenverdieping.
Vandaag heeft het Pögehaus een 20-tal bewoners en worden er onder meer tentoonstellingen, dans- en yogacursussen georganiseerd.

WEST-LEIPZIG: DE HERLEVING VAN DE GEORG-SCHWARZ-STRASSE

De straat is autovrij en de vaste bezoekers mengen zich met nieuwsgierigen die komen kijken hoe de straat er nu uitziet. Al negen jaar organiseren de bewoners een festival om hun straat en hun projecten bekend te maken en gezellig samen te zijn. Deze honderd jaar oude straat was ooit een levendige winkelstraat, maar werd in 2008-2009 een soort no-gozone. Een plek van criminaliteit, vooral bekend om zijn drankgelegenheden, met veel leegstand en geen vastgoedklanten.

Geleidelijk aan ontwikkelden mensen van buiten de stad, artiesten en wetenschappers hier projecten en gingen er ook wonen. In ruil voor een zeer lage huurprijs begonnen ze met de hulp van de stad aan de tijdrovende renovatie van de gebouwen. Sommigen voerden ook plannen in voor de gezamenlijke aankoop van gebouwen.

ROMAN WOONT IN DE GEORG-SCHWARZ-STRASSE 9/11

Roman woont sinds 2015 zelf in deze straat. Samen met een groep vrijwilligers kocht hij in 2012 de gebouwen. Allen leenden geld van familie of vrienden en ook de banken waren bereid om kredieten te verlenen. Het was een gezamenlijke aankoop op naam van een met dit doel opgericht bedrijf. “Juridisch gezien is het in Duitsland voor een kleine groep vrijwilligers eenvoudiger om een bedrijf op te richten dan een coöperatieve vereniging”, zo staat te lezen in de blog van de bvba Central LS W33, wat de naam is van het woningbouwbedrijf. “Maar het enige doel is om op lange termijn betaalbare woonruimte te behouden.”  

De leningen worden maandelijks aan vrienden en banken terugbetaald. “Dat geeft ons veel vrijheid: we zijn geen individuele eigenaars, maar we zijn ook niet van één eigenaar afhankelijk”, zegt Roman. Enkele ruimtes zoals de keuken delen ze, maar verder heeft iedereen een privéruimte.

UITZICHT OP HET BINNENPLEIN: HET MIETSHÄUSER SYNDIKAT VERSUS DE VASTGOEDSPECULANTEN

Het syndicaat voor huurwoningen genaamd Mietshäuser Syndikat werd opgericht in 1999 en ligt aan de basis van veel woonprojecten die de speculatie afremmen. Hun kantoren in Leipzig kijken uit op een binnenplein met een mengeling van planten en een kleurrijke oude auto. Muzikanten doen er hun ding en hier en daar spelen kinderen.
In dit woonmodel sluit het syndicaat zich aan bij een bewonersvereniging om een coöperatieve vennootschap op te richten. Beide partijen bieden aandelen aan voor de aankoop van een gebouw, dat vervolgens eigendom van de vennootschap wordt. Op die manier kan het syndicaat zijn doel verwezenlijken en gebouwen aan de vastgoedmarkt onttrekken. In heel Duitsland heeft het syndicaat vandaag 129 woningbouwcoöperaties opgericht, waarvan 11 in Leipzig.
De bewoners zorgen dan samen voor een vlot beheer van hun woonruimte. “We hebben hier een werkgroep voor fruit en groenten, en een bibliotheek”, vertelt een bewoonster op het binnenplein van het gebouw.

WOONCOÖPERATIES: EEN RIJKDOM DIE WE NIET MOGEN VERLIEZEN

“Niemand weet waar we over een paar jaar zullen zijn”, waarschuwt Roman. In Leipzig is de Georg-Schwarz-Straße het laatste verzetsoord. Op tien jaar tijd zijn de prijzen in het centrum met bijna 40 procent gestegen en leegstaande woningen worden steeds schaarser. Maar de bewoners van de Georg-Schwarz-Straße zijn vastberaden in hun strijd tegen de gentrificatie. Aan enkele balkons hangen spandoeken met duidelijke eisen: grote vastgoedprojecten met puur financiële belangen zijn hier niet welkom

CAFÉ KAPUTT

Een naaimachine, afzonderlijke werktuigen – ook dit repaircafé komt uit op het binnenplein van nummer 9/11. De bewoners hebben naast hun woonruimtes namelijk ook ruimtes voor de gemeenschap voorzien. Hier komen vrijwilligers helpen om een broodrooster te repareren of een kledingstuk te naaien. Dit vrije en open lokaal wil stimuleren om spullen te recycleren in plaats van weg te gooien en bovendien ook het contact bevorderen tussen de bewoners van de straat en andere inwoners van Leipzig

“WOONRUIMTE VERMAATSCHAPPELIJKEN”, MERSEBURGER STRASSE 38

Ondanks de toenemende speculatiedruk ontstaan er nog steeds maatschappelijke projecten. Het Merse 38c is een woningproject dat recent opende vlakbij de Georg-Schwarz-Straße. Het gebouw heeft ongeveer tien woonruimtes en een gemeenschappelijke keuken op de benedenverdieping. De bewoners – 21 volwassenen en twee kinderen – zijn kunstenaars, ambachtslieden en activisten. Het is belangrijk dat ze samen ruimtes kunnen terugkrijgen en beslissingen kunnen nemen.

De koepelvereniging van deze bewonersvereniging is de SoWo Leipzig, die in maart 2017 opgericht werd naar het voorbeeld van het Mietshäuser Syndikat. Merse 38c is hun eerste project, en een tweede project werd in juni 2018 officieel geopend in de Georg-Schwarz-Straße. Dit tweede gebouw werd bijna opgekocht door een investeerder die er een hotel van wilde maken. Maar dankzij de stimulansen van deze burgerinitiatieven lijkt de hele stad een andere richting in te slaan dan grote zus Berlijn.