Η ιδέα να καταγράψει τα στάδια υλοποίησης της documenta 14 γεννήθηκε στον σκηνοθέτη Δημήτρη Αθυρίδη με αφορμή μια συνάντηση που προέκυψε τυχαία στη Θεσσαλονίκη. Στη συνάντηση αυτή δεν οφείλεται μόνο η αρχική σύλληψη για τη δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ αλλά και μια μοναδική ματιά στον κόσμο της σύγχρονης τέχνης.
Σοφία Κλεφτάκη
Το 2015, η Ελλάδα βρισκόταν εν μέσω μιας οικονομικής κρίσης και το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Αθήνας ήταν κλειστό. Ο Άνταμ Σίμτσικ, καλλιτεχνικός διευθυντής της documenta, ήθελε να «μάθει από την Αθήνα» και να διοργανώσει μια διπλή documenta στην Αθήνα και στο Κάσελ. Για εκείνον η Αθήνα συμβόλιζε μια άλλη διάσταση της Ευρώπης, η οποία ήταν κάπου παράμερα σε σχέση με την παραδοσιακή κεντρική γραμμή που όριζε το Κάσελ.
Η έμπνευση για το «exergue – on documenta 14» ήρθε κατά τη διάρκεια της Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης. Η Μαρίνα Φωκίδη, φίλη του σκηνοθέτη και συνεργάτιδα της documenta, προσκάλεσε τον Αθυρίδη σε μια ταβέρνα όπου θα πήγαινε η ίδια με μια συντροφιά. Παρ’ όλη την τεταμένη πολιτική ατμόσφαιρα και τη φοβερή ζέστη, ο Αθυρίδης αποφάσισε να δεχτεί την πρόσκληση κι έτσι βρέθηκε σε μια παρέα ανθρώπων που συμμετείχαν στην documenta, μεταξύ των οποίων και ο Άνταμ Σίμτσικ. Για τον Αθυρίδη, που οι ταινίες του εστιάζουν πάντα σε χαρακτήρες, η χαρισματική προσωπικότητα του Σίμτσικ υπήρξε καθοριστική για την απόφαση που οδήγησε στο «exergue». Η ιδέα να παρουσιάσει όχι μόνο την έκθεση αλλά και τον ίδιο τον επιμελητή της άρχισε να παίρνει συγκεκριμένο σχήμα. Χωρίς προκαθορισμένο σενάριο, ξεκίνησε έτσι η τεκμηρίωση, ως απλή παρατήρηση, και στο πέρασμα του χρόνου αναπτύχθηκαν οι διάφοροι αφηγηματικοί άξονες.
Η προσέγγιση που ακολουθήθηκε στην documenta 14 ήταν αντισυμβατική: δυο ισάξιες εκθέσεις διοργανώθηκαν σε διαφορετικά μέρη. Ο τίτλος «Μαθαίνοντας από την Αθήνα» αντανακλούσε μια πρόσκληση να αλλάξει κανείς οπτική γωνία, να μάθει ο ένας από τον άλλον. Αρχικά, ο Αθυρίδης είχε σκοπό να κάνει μια ταινία διάρκειας 2-3 ωρών, αλλά ο πλούτος του υλικού και η εμβάθυνση στον κόσμο της documenta οδήγησαν τελικά σε εντυπωσιακή και επική 14ωρη παραγωγή. Τα γυρίσματα υπήρξαν μια έντονη εμπειρία. Ο Αθυρίδης έγινε μέρος της ομάδας της documenta και έζησε από κοντά όλα τα προβλήματα και τις συζητήσεις. Έφτασε να έχει 800 ώρες αμοντάριστο υλικό, γιατί δεν ήθελε μόνο να δείξει τι έγινε αλλά να βυθιστεί στον μηχανισμό της documenta. Η επισκόπηση και η επιλογή όλου αυτού του υλικού χρειάστηκαν πολύ χρόνο, αλλά το αποτέλεσμα ήταν ένα διεισδυτικό πορτρέτο της έκθεσης και των δημιουργών της. Σε μια εποχή όπου το χρονικό εύρος για το οποίο μπορούμε να παραμείνουμε συγκεντρωμένοι σε κάτι είναι συχνά πολύ περιορισμένο, τέθηκε το ερώτημα του πώς προβάλλει κανείς μια 14ωρη ταινία. Η Berlinale έκρινε πως το ντοκιμαντέρ ήταν σημαντικό και το συμπεριέλαβε στην κατηγορία Berlinale Special.
Το μοντάζ υπήρξε μια πραγματική περιπέτεια για τον Αθυρίδη και την ομάδα του, καθώς πολύ σύντομα διαπίστωσαν ότι το υλικό γεννάει διαρκώς ιστορίες. Η συνεργασία μεταξύ του Αθυρίδη και του Σίμτσικ εξελίχθηκε σε φιλία. Η αρχική συμφωνία να συνοδεύσει τον Άνταμ ο οποίος επόπτευε τα στάδια της έκθεσης οδήγησε σε ένα φιλμικό πορτρέτο που φωτίζει όχι μόνο την documenta αλλά και τους ανθρώπους που εργάζονται στον χώρο της τέχνης και τις ιστορίες τους. Το «exergue – on documenta 14» δεν είναι απλά μια ταινία για την τέχνη. Είναι ένα ταξίδι σε ένα ολόκληρο σύμπαν από ιδέες επιμελητών και καλλιτεχνών, αλλά και στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η τέχνη σε έναν κόσμο που αλλάζει. Ο Αθυρίδης δεν γύρισε μόνο ένα ντοκιμαντέρ αλλά συνέλαβε με τον φακό του και απαθανάτισε ένα κομμάτι ιστορίας της τέχνης, δίνοντας τη δυνατότητα σε μυημένους και αμύητους να καταδυθούν στον κόσμο της documenta.
