Πλουραλισμός και Ελευθερία του Τύπου
Η Ελλάδα και ο κόσμος στην εποχή των fake news

Το ελληνικό επικοινωνιακό σύστημα χαρακτηρίζεται από μακρού από πληθώρα αρνητικών φαινομένων, τα οποία συνδέονται με αντίστοιχες διεργασίες στο πολιτικό σύστημα, στην οικονομία και τους θεσμούς.

Γιώργος Πλειός

Ως τέτοια έχουν συχνά περιγραφεί η περιορισμένη με πολλούς τρόπους ελευθερία του Τύπου (δολοφονίες δημοσιογράφων, εκδικητικές αγωγές, προσαγωγές, άδικη καταμήνυση, άσκηση βίας, δυσφήμιση, απολύσεις κ.ά.), η εξάρτηση των ΜΜΕ από την πολιτική εξουσία οικονομικούς και κρατικούς παράγοντες, η έλλειψη οικονομικής αυτοτέλειας, η ανεπαρκής επαγγελματικής προετοιμασία πολλών υπηρετούντων δημοσιογράφων, η απουσία επαρκούς αριθμού ανταποκριτών κ.ά. Μεταξύ αυτών, προστέθηκε και η παραγωγή, διάδοση και κατανάλωση παραποιημένων ειδήσεων (fake news).
Δεν είναι γνωστό το ακριβές ποσοστό παραποιημένων ή αποκρυμμένων κατ’ έτος ειδήσεων στην Ελλάδα. Όμως είναι μεγαλύτερο όταν συντρέχει μια από τις εξής δυο συνθήκες, ιδιαίτερα δε όταν συντρέχουν και οι δυο. Πρώτοn, όταν αυτές δημοσιεύονται πρωτογενώς στο διαδίκτυο ή αναπαράγονται δευτερογενώς από αυτό. Δεύτερον, όταν συμβαίνει μια κρίση, ιδιαίτερα αν το γενικότερο κοινωνικό ζήτημα με το οποίο συνδέεται είναι το πιο σημαντικό ζήτημα που απασχολεί την κοινή γνώμη κατά την περίοδο αναφοράς. Τέτοιες κρίσεις στο εσωτερικό της χώρας ήταν η οικονομική κρίση της δεκαετίας 2010, η προσφυγική κρίση που κορυφώθηκε το έτος 2015,  και η υγειονομική κρίση COVID-19 κατά τα έτη 2020-2022. Σε ό,τι αφορά τις εξωτερικές εν μέρει ήταν η υγειονομική κρίση και ιδιαίτερα κάποιες πτυχές της, και πιο πρόσφατα ο πόλεμος στην Ουκρανία και ο πόλεμος στη Γάζα.

Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης τέτοιες ειδήσεις ήταν ενδεικτικά: ό,τι το δημοσιονομικό χρέος είναι βιώσιμο ή η απόκρυψη της είδησης ότι το καλοκαίρι του κρίσιμου έτους 2012 αποστέλλονταν στην Ελλάδα βοήθεια πολλών εκατομμυρίων ευρώ. 
Η προσφυγική κρίση ήταν μια τέτοια κρίση στην οποία διαδόθηκαν πάρα πολλές παραποιημένες ειδήσεις. Ενδεικτικά αναφέρουμε την είδηση ότι μετανάστες εμπόδισαν στη Λέσβο την υποστολή της σημαίας ή κατέστρεψαν σταυρό που θα απέτρεπε την έλευση μουσουλμάνων μεταναστών, γεγονότα που εκμεταλλεύτηκαν ακροδεξιές ομάδες ώστε να οργανώσουν ή κορυφώνουν τη ρατσιστική τους εκστρατεία.  Ή ότι μετανάστες αφαίρεσαν εικόνες από ναούς ή τους βεβήλωσαν, ή έκλεψαν ζώα και τα έσφαξαν ή κατέστρεψαν χριστουγεννιάτικα δέντρα επειδή είναι χριστιανικό έθιμο ή ότι αποπειράθηκαν να βιάσουν ή βίασαν ανήλικες ομοεθνείς ή Ελληνίδες κοκ. 
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας μεγάλη διάδοση γνώρισαν παραποιημένες ειδήσεις που αφορούσαν τη επικινδυνότητα του ιού αναφέροντας πως επρόκειτο για απλή γρίπη. Ή ότι δεν ήταν επικίνδυνες για τη μετάδοση του ιού πρακτικές όπως η μετάληψη από πολλά άτομα με τη χρήση του ίδιου κουταλιού. Ή ακόμα ότι η αντιμετώπιση του κορονοϊού μπορεί να είναι αποτελεσματική με την κατάποση αγιασμού ή με κηραλοιφές. Ενώ κατά τους πρόσφατους πολέμους διαδόθηκαν και διαδίδονται με μεγάλη ταχύτητα οι παραποιημένες ειδήσεις των εμπολέμων ιδίως στο διαδίκτυο.

Μια προσεκτική παρατήρηση θα δείξει ότι οι παραποιημένες ειδήσεις έχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά. Πρώτον, συνδέονται με το πιο σημαντικό ζήτημα της δεδομένης κάθε φορά χρονικής περιόδου. Όταν π.χ. είναι η οικονομία η ακρίβεια ή το μεταναστευτικό, πολλές παραποιημένες δημοσιογραφικές ιστορίες αναφέρουν γεγονότα που ανήκουν σε αυτές τις περιοχές. Δεύτερον, διαδίδονται σε ανθρώπους με παρόμοιες πεποιθήσεις. Τρίτον, πίσω από αυτές τις ειδήσεις εντοπίζονται κοινότοπα στερεότυπα και προκαταλήψεις για χώρες με πληθυσμούς με διαφορετική θρησκεία ή τρόπο ζωής, από χώρες με χαμηλότερη βαθμίδα οικονομικής και τεχνολογικής ανάπτυξης ή απλώς πολιτισμικά διαφορετικούς.  Αφορούν επίσης γυναίκες,  ομάδες με χαμηλότερο επίπεδο μόρφωσης ή οικονομικές απολαβές, μετανάστες κ.ά. Αφορούν πληθυσμούς για τους υπάρχει εκ προοιμίου διαδεδομένη αρνητική στάση. Αυτές οι ειδήσεις συνήθως ξεκινάνε από Μέσα  και δημοσιογράφους με γκρίζα ταυτότητα: συχνά ανώνυμες, χωρίς στοιχεία και επώνυμες δηλώσεις, με έντονες αξιολογικές περιγραφές που προκαλούν έντονη συναισθηματική αντίδραση κ.ά. Επίσης συχνά περιέχουν στερεότυπα και προκαταλήψεις για θεσμούς όπως πανεπιστήμια, τράπεζες, ΜΜΕ, πολιτικά κόμματα, σύγχρονους υπερεθνικούς οργανισμούς όπως η ΕΕ, ο ΟΗΕ κ.ά. Και επίσης συχνά διακατέχονται από ένα αρνητικό προς την ανεκτικότητα, την εμπιστοσύνη, τους νεωτερικούς θεσμούς και εν γένει τη νεωτερικότητα.
Δυστυχώς, η ουσία του προβλήματος με τις παραποιημένες ειδήσεις δεν βρίσκεται στο ότι κάποιος δημοσιεύει μια παραποιημένη ή ψευδή ιστορία σε ένα Μέσο, αλλά στο ότι χιλιάδες άλλοι την πιστεύουν και την αναπαράγουν στα δικά τους δίκτυα. Γεγονός που σημαίνει ότι υπάρχουν αρκετοί, έτοιμοι να πιστέψουν μια είδηση πριν καν παραχθεί επειδή ανταποκρίνεται σε προϋπάρχουσες απόψεις τους.
Γι’ αυτό οι παραποιημένες ειδήσεις ως κοινωνικό φαινόμενο είναι περίπλοκο και δεν αντιμετωπίζεται εύκολα με την εξάντληση των προσπαθειών μόνο στη θέσπιση νομικών απαγορεύσεων ή την αστυνόμευση και τη λογοκρισία. Αντιθέτως, τέτοιες πρακτικές επιδεινώνουν το πρόβλημα.  
Είναι απαραίτητη πλειάδα μέτρων όπως ο έλεγχος αξιοπιστίας των ειδήσεων από οργανισμούς δημόσιας υπηρεσίας και η θέσπιση της ισότιμης με την αρχική δημοσίευση κοινοποίηση του αποτελέσματος του ελέγχου, εκπαίδευση του πληθυσμού στο τι είναι οι ειδήσεις και πως παράγονται, ενίσχυση της κοινωνικής-πολιτικής συμμετοχής του πληθυσμού, αλλά κυρίως μείωση του κοινωνικού χάσματος που οδηγεί τα άτομα να υιοθετούν παραποιημένες απόψεις και έτσι να πιστεύουν στις παραποιημένες ειδήσεις πριν καν αυτές παραχθούν.