Mushkul holatdagi iqlim
So’nggi 200 yil ichida dunyo boʻylab oʻrtacha harorat Selsiy boʻyicha taxminan bir darajaga koʻtarildi. Bu unchalik ko’p ko’rinmasligi mumkin, ammo o’tgan 12 000 yil davomidagi ko’rsatgichlar bilan taqqoslaganda, bu juda keskin o’sishdir.
Iqlim o’zgarishi haqiqatan ham sodir bo’lmoqda va buning sababi insondir. Mutaxassislarning 99 foizi shunday deydi. Iqlim o’zgarishi bo’yicha hukumatlararo guruh shundan kelib chiqmoqdaki, iqlim o’zgarishiga asosan issiqxona gazlarini chiqishi - birinchi navbatda ko’mir, neft va tabiiy gazning yonishi natijasida hosil bo’ladigan karbonat angidrid (CO2) sabab bo’lmoqda. Biroq, chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish ham muhim rol o’ynaydi.
Shu bilan birga, ko’plab odamlar, masalan, yosh shved ayol Greta Tunberg zudlik bilan choralar ko’rishga chaqirmoqda. 2018 yilda o’sha paytdagi 15 yoshli qiz xalqaro harakatga aylanib borgan iqlimiga bag’ishlangan maktabdagi qarshi kurashni boshladi. “Kelajak uchun juma” jamoat harakati uchun iqlim bilan bog‘liq keskin vaziyat XXI asrning asosiy muammolaridan biridir.
© Shtefan Xendriks / Alfred Vegener nomidagi qutb va dengiz tadqiqotlari instituti / CC BY-SA 4.0
Yig’ilgan ma’lumotlarni baholash yana yillar davom etadi. Biroq, ba’zi narsalar allaqachon aniq. Masalan, 2019/20-yil qish mavsumida harorat qutb tadqiqotchisi Fridtyof Nansen 125 yil oldin o‘lchagan haroratdan Selsiy bo‘yicha o‘n darajaga yuqoridir – iqlim o‘zgarishi tezlashtirilgan rejimda.
© Dirk Notz
Sayyoramizning biron bir joyida chiqarilgan karbonat angidridning har bir tonnasi uchun Arktikadagi muz qoplami yoz davomida uch kvadrat metrga kamayadi. Bu Maks Plank Jamiyati Meteorologiya instituti va Gamburg universitetining iqlimshunosi Dirk Nots boshchiligida o’tkazilgan xalqaro tadqiqotning natijasidir. Shimoliy qutb hali ham butun yil davomida dengiz muzlari bilan qoplangan. Har yozda muz yuzasi qisqaradi va qishda yana qalinlashadi. Ammo so’nggi 40 yil ichida yoz davomida Arktikadagi muz qoplamining maydoni taxminan ikki baravar kamaydi. Va tadqiqotchilarning hisob-kitoblari shuni ko’rsatmoqdaki, agar biz CO2 chiqinmlarini zudlik bilan kamaytirsak ham, bu asrning o’rtalariga kelib, Arktika yozning ba’zi davrlarida muzdan xoli bo’ladi. Muz yuzasi qanchalik kichik bo’lsa, quyosh nurlari shuncha kam aks ettiriladi va okeanga singadi. Suv tobora isib bormoqda. Qishda muz ancha sovuq havoga nisbatan iliqroq suvni ajratib turadi, aks holda okean juda katta miqdorda issiqlik chiqargan bo’lardi.
© Maks Plank Jamiyati
© Sebastian Brill / Maks Plank Jamiyati Kimyo instituti, Mayns
Braziliyadagi Amazoniya o’rmonlari Yer iqlimi uchun katta ahamiyatga ega. Ular quruqlikning atigi to’rt foizini tashkil qiladi, lekin juda katta miqdordagi suv va energiyani harakatlantiradi. O‘rmonlarning butun dunyo bo‘ylab atmosfera va iqlimga qanday ta’sir qilishi Germaniya-Braziliya qo‘shma loyihasida o‘rganilmoqda. Eng muhim asbob - “Baland minorali atmosfera rasadxonasi” yoki qisqacha ATTO (ingl. tilidagi “Atmospheric Tall Tower Observatory” dan qisqartirilgan). 325 metr balandlikdagi bu minora tropik o’rmonning o’rtasida - har qanday sivilizatsiyadan uzoqda joylashgan. Zamonaviy o’lchash asboblari doimiy ravishda issiqxona gazlari va aerozol zarralari kontsentratsiyasi, bulutlarning xususiyatlari va havo harakati to’g’risida ma’lumotlarni to’playdi. Bu tadqiqotchilarga relikt o’rmon va uning ustida o’tadigan havo massalari o’rtasidagi o’zaro ta’sirni tahlil qilish imkonini beradi. ATTO loyihasi Yenadagi Maks Plank Jamiyati biogeokimyo instituti direktori Syuzan Trambor va Manausdagi Amazoniya tadqiqotlari milliy institutidan Beto Kesada tomonidan muvofiqlashtiriladi.
© Maks Plank Jamiyati
© Germaniyaning kelajak mukofoti / Ansgar Pudens
Tarkibida uglerod bo’lgan barcha xom ashyo ma’lum bir lahzada atmosferaga issiqxona gazi CO2 sifatida kiradi. Shuning uchun, boshqa narsalar qatorida, qazib olinadigan yoqilg’idan foydalanishni kamaytirish kerak. Shu bilan birga, kimyo sanoati o’z mahsulotlari uchun xom ashyo sifatida juda ko’p uglerodga muhtoj. Bugungi kunda neft asosan ushbu maqsadlar uchun ishlatiladi. Myulxaymdagi Maks Plank Jamiyati Energiya kimyoviy almashinuvi institutidan Valter Lyaytner va uning jamoasi uni CO2 bilan almashtirmoqchi va shu tariqa allaqachon mavjud bo‘lgan karbonat angidriddan samarali foydalanmoqchi. Biroq, iqlimga zarar etkazuvchi karbonat angidridni xom ashyoga aylantirish oson emas, chunki uglerod va kislorod o’rtasidagi aloqa juda ustivor. Uni buzish uchun juda ko’p energiya kerak bo’ladi. Bunda katalizatorlar yordam beradi. Ular kimyoviy reaksiya uchun zarur bo’lgan energiyani kamaytiradi va uni kerakli yo’nalishga yo’naltiradi. Myulxaymlik olimlar CO2ni vodorod va boshqa kimyoviy komponentlar bilan biriktirish uchun maxsus katalizatorlar ustida ish olib bormoqda.
Shu bilan birga, ko’plab odamlar, masalan, yosh shved ayol Greta Tunberg zudlik bilan choralar ko’rishga chaqirmoqda. 2018 yilda o’sha paytdagi 15 yoshli qiz xalqaro harakatga aylanib borgan iqlimiga bag’ishlangan maktabdagi qarshi kurashni boshladi. “Kelajak uchun juma” jamoat harakati uchun iqlim bilan bog‘liq keskin vaziyat XXI asrning asosiy muammolaridan biridir.
Shimoliy Muz okeanida muzlagan
Hech bir joyda iqlim o’zgarishi Arktikadagidek ko’rinarli darajada namoyon bo’lmaydi. Shuning uchun Alfred Vegener nomidagi qutb va dengiz tadqiqotlari instituti 2019 yil oktyabr oyida tarixdagi eng yirik Arktika ekspeditsiyani ishga tushirdi. Yil davomida “Polarshtern” tadqiqot kemasi Shimoliy qutb bo’ylab katta muz bo’lagiga aylanib yurdi. 20 mamlakat olimlari yil davomida kema atrofida Arktikani tadqiq qilishadi.
Yig’ilgan ma’lumotlarni baholash yana yillar davom etadi. Biroq, ba’zi narsalar allaqachon aniq. Masalan, 2019/20-yil qish mavsumida harorat qutb tadqiqotchisi Fridtyof Nansen 125 yil oldin o‘lchagan haroratdan Selsiy bo‘yicha o‘n darajaga yuqoridir – iqlim o‘zgarishi tezlashtirilgan rejimda.
Arktika muzsiz?
Sayyoramizning biron bir joyida chiqarilgan karbonat angidridning har bir tonnasi uchun Arktikadagi muz qoplami yoz davomida uch kvadrat metrga kamayadi. Bu Maks Plank Jamiyati Meteorologiya instituti va Gamburg universitetining iqlimshunosi Dirk Nots boshchiligida o’tkazilgan xalqaro tadqiqotning natijasidir. Shimoliy qutb hali ham butun yil davomida dengiz muzlari bilan qoplangan. Har yozda muz yuzasi qisqaradi va qishda yana qalinlashadi. Ammo so’nggi 40 yil ichida yoz davomida Arktikadagi muz qoplamining maydoni taxminan ikki baravar kamaydi. Va tadqiqotchilarning hisob-kitoblari shuni ko’rsatmoqdaki, agar biz CO2 chiqinmlarini zudlik bilan kamaytirsak ham, bu asrning o’rtalariga kelib, Arktika yozning ba’zi davrlarida muzdan xoli bo’ladi. Muz yuzasi qanchalik kichik bo’lsa, quyosh nurlari shuncha kam aks ettiriladi va okeanga singadi. Suv tobora isib bormoqda. Qishda muz ancha sovuq havoga nisbatan iliqroq suvni ajratib turadi, aks holda okean juda katta miqdorda issiqlik chiqargan bo’lardi.
Osmon va yer o’rtasidagi tadqiqot
Braziliyadagi Amazoniya o’rmonlari Yer iqlimi uchun katta ahamiyatga ega. Ular quruqlikning atigi to’rt foizini tashkil qiladi, lekin juda katta miqdordagi suv va energiyani harakatlantiradi. O‘rmonlarning butun dunyo bo‘ylab atmosfera va iqlimga qanday ta’sir qilishi Germaniya-Braziliya qo‘shma loyihasida o‘rganilmoqda. Eng muhim asbob - “Baland minorali atmosfera rasadxonasi” yoki qisqacha ATTO (ingl. tilidagi “Atmospheric Tall Tower Observatory” dan qisqartirilgan). 325 metr balandlikdagi bu minora tropik o’rmonning o’rtasida - har qanday sivilizatsiyadan uzoqda joylashgan. Zamonaviy o’lchash asboblari doimiy ravishda issiqxona gazlari va aerozol zarralari kontsentratsiyasi, bulutlarning xususiyatlari va havo harakati to’g’risida ma’lumotlarni to’playdi. Bu tadqiqotchilarga relikt o’rmon va uning ustida o’tadigan havo massalari o’rtasidagi o’zaro ta’sirni tahlil qilish imkonini beradi. ATTO loyihasi Yenadagi Maks Plank Jamiyati biogeokimyo instituti direktori Syuzan Trambor va Manausdagi Amazoniya tadqiqotlari milliy institutidan Beto Kesada tomonidan muvofiqlashtiriladi.
CO2 dan oqilona foydalanish
Tarkibida uglerod bo’lgan barcha xom ashyo ma’lum bir lahzada atmosferaga issiqxona gazi CO2 sifatida kiradi. Shuning uchun, boshqa narsalar qatorida, qazib olinadigan yoqilg’idan foydalanishni kamaytirish kerak. Shu bilan birga, kimyo sanoati o’z mahsulotlari uchun xom ashyo sifatida juda ko’p uglerodga muhtoj. Bugungi kunda neft asosan ushbu maqsadlar uchun ishlatiladi. Myulxaymdagi Maks Plank Jamiyati Energiya kimyoviy almashinuvi institutidan Valter Lyaytner va uning jamoasi uni CO2 bilan almashtirmoqchi va shu tariqa allaqachon mavjud bo‘lgan karbonat angidriddan samarali foydalanmoqchi. Biroq, iqlimga zarar etkazuvchi karbonat angidridni xom ashyoga aylantirish oson emas, chunki uglerod va kislorod o’rtasidagi aloqa juda ustivor. Uni buzish uchun juda ko’p energiya kerak bo’ladi. Bunda katalizatorlar yordam beradi. Ular kimyoviy reaksiya uchun zarur bo’lgan energiyani kamaytiradi va uni kerakli yo’nalishga yo’naltiradi. Myulxaymlik olimlar CO2ni vodorod va boshqa kimyoviy komponentlar bilan biriktirish uchun maxsus katalizatorlar ustida ish olib bormoqda.
Hamkorlik bo’yicha sherik
|
|
Sizni shuningdek qiziqtirishi mumkin
