Interview met Gabriele Kniffka
“Scaffolding is een taalkundig raamwerk”

Onderwijs van niet-taalvakken vereist specifieke taalvaardigheden. Kinderen met een onderwijsachterstand of met Duits als tweede taal hebben hier echter vaak moeite mee. Scaffolding is een goede techniek om vaklessen taalsensibel te maken.

Von Marguerite Seidel

Prof. Kniffka, wat is scaffolding?

Scaffolding gaat over het onderwijzen van taal in vaklessen - bijvoorbeeld in wiskunde, aardrijkskunde of geschiedenis - waarbij de vakinhoud nog steeds centraal staat. De term 'scaffolding' komt uit het Engels en betekent 'steiger'. Door taalkundige steigers aan te bieden, kan een minder competente spreker geholpen worden om iets taalkundig uit te drukken dat hij zelf nog niet zou kunnen.

Waarom is taalontwikkeling belangrijk in niet-taalvakken?

 
Prof. Dr. Gabriele Kniffka | Foto (fragment): © Privat Taalvaardigheden en succes op school zijn nauw met elkaar verbonden. Zogenaamde educatieve taalvaardigheden zijn vereist op school. Als deze ontbreken, ontstaan er snel prestatieachterstanden. Dit is keer op keer bewezen in de grote onderzoeken naar schoolprestaties, zoals PISA. Kinderen uit onderwijsachterstandsmilieus en kinderen met een migratieachtergrond die thuis een andere taal spreken dan op school, zijn in het bijzonder in het nadeel, omdat taalgedrag thuis de taalvaardigheid bepaalt. Als er thuis weinig of niet wordt geoefend in de onderwijstaalregisters van het Duits, heeft dit een impact op de taalvaardigheid van de kinderen. Ze zijn dan misschien niet in staat om tekstproblemen bij wiskunde te begrijpen. Maar afgezien daarvan: Elk schoolvak brengt zijn eigen gespecialiseerde taal, gespecialiseerde woordenschat, gespecialiseerde denk- en werkwijzen met zich mee. De lessen Duits kunnen dit soort taalonderwijs niet alleen aan. Gespecialiseerd taalonderwijs is de taak van de vakken. Op deze manier geeft de school alle kinderen de kans om onderwijssucces te behalen.

De ontwikkeling van taalvaardigheden ondersteunen

Waar kan de scaffoldingmethode in de lessen worden gebruikt?

In principe in alle vakken. Nieuwe inhoud gaat hand in hand met het verwerven van nieuwe taal. Bij geschiedenis heb je het bijvoorbeeld over “feodale heren”. Dit is niet zomaar een woord, er zit een uitgebreid concept achter dat geleerd en onderwezen moet worden. Of de kinderen leren bij wiskunde over gestrekte hoeken. Het woord “gestrekt” is misschien bekend uit het dagelijks taalgebruik, maar in de meetkunde heeft het een heel andere connotatie. De lessen vereisen ook taalvaardigheden die geoefend moeten worden, zoals argumenteren, beschrijven, uitleggen en samenvatten. Scaffoldingtechnieken kunnen worden gebruikt om deze ontwikkeling van taalvaardigheden te ondersteunen.

Hoe ontwikkel ik als leerkracht zo'n ondersteunend systeem?

De Australische taalkundige en didacticus Pauline Gibbons, die de scaffoldingmethode bedacht, maakt onderscheid tussen twee gebieden: Lesplanning en interactie in de klas. Om de les te plannen, analyseert de leerkracht eerst het te gebruiken materiaal: Wat is het onderwerp? Welke taalhandelingen, -structuren of -woorden worden van de leerlingen gevraagd? Deze eisen worden vergeleken met hun taal- en kennisniveau. Op basis hiervan bepaalt de leerkracht de vakgerelateerde en linguïstische leerdoelen van de les of lessenreeks, waarbij linguïstische en vakgerelateerde doelen aan elkaar worden gekoppeld. Vervolgens bekijkt de leerkracht welke hulp de leerlingen op dit moment nodig hebben om deze doelen te bereiken.

Hoe is de interactie in de klas of de lespraktijk georganiseerd?

  Nieuw scaffolding kompas | Foto (fragment) : © Kniffka/Neuer Een mogelijke aanpak zou zijn om op vakniveau van concreet naar abstract te gaan en op taalniveau van alledaagse taal naar technische taal. Bij aardrijkskunde bijvoorbeeld zouden leerlingen als vakgerelateerd doel moeten leren hoe een kompas werkt. Het linguïstische doel is het kompas te kunnen beschrijven in termen van zijn onderdelen. De leerlingen experimenteren eerst in tweetallen met een kompas en beschrijven wat ze waarnemen in hun dagelijkse taal. In de volgende stap presenteren ze hun resultaten plenair. Ze moeten nu preciezere taal gebruiken omdat ze het kompas niet meer in hun handen hebben. In deze fase introduceert de leerkracht technische termen: 'de kompasroos' of 'de kompasnaald'. In dit geval betekent scaffolding dat wat ik in mijn dagelijkse taal heb geleerd en begrepen, lexicaal wordt opgebouwd. Je kunt dan verder experimenteren en zinsstructuren aanbieden. Uiteindelijk zouden de leerlingen in staat moeten zijn om zelfstandig een tekstboek over het onderwerp kompas te lezen en te begrijpen, of zelfs hun eigen tekst te schrijven, afhankelijk van hun leeftijd. Scaffolding is bedoeld om leerlingen op middellange of lange termijn steeds zelfstandiger te laten worden: Scaffolding moet daarom leiden tot zijn eigen afschaffing.

Lesvoorbereiding in lessen vreemde talen

IIn welke mate kan scaffolding al gebruikt worden in internationale voorbereidende lessen, d.w.z. met taalbeginners?

Scaffoldingtechnieken kunnen ook heel goed gebruikt worden in lessen vreemde talen en tweede talen. Voorbereidende lessen worden niet in de eerste plaats gebruikt om alledaags Duits te leren. Ze bereiden leerlingen voor op hun rol als leerling in de reguliere lessen. Daar moeten ze tabellen beschrijven, gespecialiseerde kennis uit teksten halen of argumenteren. Dit kan systematisch worden geïntroduceerd in de voorbereidende les met behulp van authentieke schoolinhoud.

Kunt u ons een voorbeeld geven?

Laten we de typische chunks uit de taallessen voor beginners nemen, d.w.z. kleine taalblokjes zoals 'Ich komme aus ... / Er kommt aus ...'. Leerlingen kunnen deze gebruiken bij aardrijkskunde, bijvoorbeeld door een eenvoudige tabel te beschrijven over de herkomst van bepaalde geïmporteerde goederen of door een thematische wereldkaart te maken. Ze kunnen in hun moedertaal onderzoeken waar cacao of aardbeien worden geteeld en de resultaten op een wereldkaart in het Duits presenteren met behulp van enkele taalkundige middelen: “KaKao kommt aus ...”. Op deze manier kunnen vakinhouden en werktechnieken uit de onderbouw van het middelbaar onderwijs op een eenvoudige manier worden ontwikkeld en worden overgedragen van de alledaagse taal naar de taalvereisten op school.

Scaffolding is duurzamer

Zijn er nadelen aan het gebruik van scaffolding?

Ja, de voorbereiding van de lessen kost veel meer tijd. De lessen zelf verlopen ook langzamer, maar ze zijn duurzamer. De leerlingen behalen betere resultaten.

Hebben leerkrachten speciale training nodig om met scaffoldingtechnieken te werken, bijvoorbeeld op het gebied van DaZ/Deutsch als Zweitsprache (Duits als tweeede taal)?

Ik zou verdere training op dit gebied aanbevelen. Mijn ervaring is dat vakleerkrachten die niet ook taalleerkracht zijn, het moeilijk vinden om taalkundige eisen te identificeren. Ook het formuleren of koppelen van linguïstische en vakgerelateerde leerdoelen vergt oefening.

Welk ontwikkelingspotentieel ziet u voor scaffolding?

Iedereen die scaffolding heeft geprobeerd en het succes ervan heeft ervaren, is meestal enthousiast. De methode is echter nog onvoldoende verankerd in curricula, leerboeken en lerarenopleidingen. In de onderwijsplannen staat wel dat de inhoud moet worden onderwezen op een manier die past bij de doelgroep. Deze standaards zijn echter vaak nog niet specifiek als het gaat om de praktische uitvoering.

Prof Dr Gabriele Kniffka doceert taalkunde en taaldidactiek aan het Instituut voor Duitse Taal- en Letterkunde van de Pädagogische Hochschule Freiburg. Ze is ook vicevoorzitter van de Vereniging Duits als vreemde taal en als tweede taal (FaDaF).