Tomer Dotan-Dreyfus „Birobidschan“

Tomer Dotan-Dreyfus „Birobidschan“ /Birobidżan/
Wydawnictwo © Voland & Quist, Berlin und Dresden 2023
S. 11-12 und 48-53

Przełożył Mark Ordon
Czas jest linią. Porusza się jak linia. Lecz nie po linii ani wzdłuż linii. Nie linearnie. Czas sam w sobie jest linią. Nieraz prostą, która przeczesuje pejzaże tej ziemi ze wschodu ku zachodowi. Tak się porusza czas, dzień w dzień, raz gładko, jak palce przez włosy ukochanej osoby, innym razem z mozołem, jak metalowy grzebień na wszy, który wrzyna się w skórę naszej kolektywnej głowy. Innym razem linia czasu biegnie po okręgu i wygląda jak malutki pierścień, stale się powiększający, tak jak epidemie czy meteor, który spada z czarnego syberyjskiego nocnego nieba i wdziera się w ziemię gdzieś w lesie, wyrzucając fale czasu. Niekiedy jest jedynką, prostą dumną linią, raz zerem, okrągłym i osłaniającym.
Ten tekst jest eksperymentem, próbą odwrócenia: czy czas może również pełzać wlec się kroczyć od lewej do prawej, z zachodu na wschód? Czy może płynąć z zewnątrz do wewnątrz?
To ja jestem narratorem tej historii. To ja prowadzę ten eksperyment. Związek pomiędzy narratorem a opowieścią jest zawsze  kołem: jest coś wewnątrz i coś na zewnątrz – lecz kto lub co znajduje się w kim lub w czym?
Jestem zmęczony. Tego jestem świadomy. Opowiadam, żeby nie zasnąć. Ta opowieść musi się wydostać. To świat Birobidżanu chce ujrzeć światło dzienne, a nie Birobidżan tego świata. Na krawędzi snu, na krawędzi rzeczywistości. Czy ten Birobidżan istnieje naprawdę? Tak, widzę go przed sobą. Ale może zniknąć w jednym mrugnięciu oka. Stój spokojnie, Biro! Żebym mógł cię naszkicować.
Jako narrator nie mam czasu odpowiadać na pytania. Kiedy dołożę niedźwiedzia, a potem pójdę szybko wypalić papierosa czy dam się rozproszyć jakimiś pytaniami, może się okazać, że po pięciu minutach wrócę do tekstu i przez nieuwagę zaginą mi dwie postacie, ponieważ nie wyciągnąłem niedźwiedzia w odpowiednim momencie. Czasami do jakiejś historii trzeba dorzucić nowy punkt odniesienia, żeby zobaczyć jak pozostałe postacie na to zareagują. Być może utrudnia to zrozumienie mojej opowieści, ale jest mi wszystko jedno. Robię to tylko dla siebie; tekst jest moim laboratorium, i to ja prowadzę ten eksperyment.
(…) (…)
Birobidżanie zawsze dążyli do tego, żeby każdy z nich miał do dyspozycji taką samą sumę: siedemdziesiąt tysięcy rubli na osobę. Za tę sumę ludzie kupowali rybę, dżemy, produkty mleczne, owoce, warzywa i mięso, wiedząc, że te pieniądze trafią z powrotem do ich kieszeni. Jeśli Birobidżanin miał więcej niż sto tysięcy rubli, wiedział, że komuś innemu brakuje i że tej osobie trzeba pomóc. Ludzie po kilku dniach już prawie zawsze wiedzieli kim był ten biedny i pomagało się na ile to było możliwe, przy pracy w polu lub zapraszało się na kolację, póki sytuacja się nie poprawiła. Birobidżanin czy Birobidżanka musieliby być wyjątkowymi samolubami, żeby społeczność odmówiła im pomocy. Sam akt kupna prawie nie miał znaczenia, a rolnikom i rybakom nie chodziło o to, żeby zarobić pieniądze, a raczej żeby spełnić podstawowe potrzeby wszystkich.
I właśnie tym pragnieniem kierował się Aleksander Leibowitz, gdy wstał wraz ze słońcem w ten mroźny wczesnomajowy poranek.
Włożył ubranie robocze, wsunął na siebie kombinezon, stary jak świat, który niegdyś należał do ojca, i jego czarne buty. Słońce maszerowało prościutko po niebie, odziane w barwy wojenne – czerwień i pomarańcz – wypalając po drodze ciemną noc, podczas gdy Aleks dźwigał ciężkie kosze w stronę kartofliska. Myślał o Racheli  i jej czerwonej sukience – miała ją na sobie dwa dni temu na festynie majowym, i te myśli trochę mu pomagały pokonać chłód poranka.
– Przepraszam pana – odezwał się głos za jego plecami.
Gdy Aleks obejrzał się za siebie, zobaczył dwóch mężczyzn, których nie znał, co już samo w sobie było dość dziwne. Na dodatek mieli na sobie dość osobliwe kapelusze, które ani trochę nie wyglądały jak czapki bundowców. Nie przypominał sobie, żeby kiedykolwiek ktoś się do niego zwrócił per pan.
Milczał przez chwilę zmieszany, po czym krótko zapytał: – Tak?
– Nie wie pan przypadkiem, gdzie tu jest jakiś dobry hotel dla dwóch podróżnych?
Aleks przyjrzał się im. Ci dwaj nie byli prostymi ludźmi, tak jak on i większość mężczyzn, jakich znał.
– W Birobidżanie nie ma hotelu - odparł.
–  Gdzie w takim razie znalazłby się nocleg dla dwóch prostych i skromnych ludzi takich jak pan widzi przed sobą? Dopiero jutro rano ruszamy dalej pociągiem.
Mówiący stał po lewej stronie, milczący po prawej, i chociaż ten ostatni jeszcze się nie odezwał, wyczuwało się od niego pewien autorytet. Ubrany był w czysty garnitur, a jego buty wyglądały tak, jakby je pierwszy raz miał na sobie. Coś w jego twarzy wydawało się Aleksowi znajome. Kilka godzin później, dotarło do niego, że ten człowiek był w pewnym stopniu podobny do pradawnego pana Kamińskiego, który kiedyś zawsze przywoził gazetę z Moskwy.
Pytający miał piszczący głos, a na sobie szary bawełniany sweter. Gdy się uśmiechał na koniec każdego zdania, jego nos się marszczył, a niebieskie oczy (pasujące do koloru swetra, jak Aleks później wspominał) się zwężały.
– Zrozumcie pan - rzekł Aleks, niezręcznie stosując nieużywaną zazwyczaj formę grzecznościową (tak naprawdę w jidysz byłoby to inaczej, ale ci obcy nie znali jidysz) – u nas nie ma za wielu turystów. Jesteście pierwszymi turystami, których widzę. Ale chwila...może w ogóle nie jesteście turystami? Może chcecie dołączyć do naszej społeczności?
Nagle ciarki przeszły mu po całym ciele od czubka głowy aż po koniuszek palców u stóp.
Na to obaj tak głośno się roześmiali, że aż Aleks poczuł się nieco dotknięty. Birobidżanie, którzy byli dla siebie prawdziwymi przyjaciółmi i przyjaciółkami, którzy zawsze mówili prawdę i byli przyzwyczajeni do tego aby przyjmować krytykę, samemu krytykować lub też nie, i mieli wyczucie w sytuacjach, w których lepiej było się nie odzywać, rzadko mieli okazję czuć się dotknięci.
– Nie, nie jesteśmy ani turystami ani nowymi osadnikami - stwierdził mężczyzna w swetrze pasującym do koloru oczu.
– Kim jesteście więc? Jeśli mogę zapytać...
– Oczywiście, że może pan. Jesteśmy myśliwymi. Poszukujemy rzadkiego okazu niedźwiedzia himalajskiego! Zapewne wie pan, co to niedźwiedź himalajski, prawda?
Jasne, że Aleks wiedział co to za zwierzę.
Dwa razy w życiu Aleks widział czarnego niedźwiedzia.
Gdy miał pięć lat, wraz z bratem Joelem jechali do lasu na wschodnim brzegu rzeki Bira, żeby zbierać grzyby. Sulamith Leibowitz wysłała swoich dwóch synów do lasu. Był to październikowy poranek, gdy z trudem pokonywali na rowerach gęste błoto na ścieżce.
– Uwaga! – krzyknął brat.
Aleks spojrzał w dół, ale zbyt późno zauważył gałąź.
Świat się przekręcił kilka razy, a on tylko usłyszał głos z oddali:
– No chodź już!
I krótko po tym Joel i jego brązowy rower zniknęli w gęstej zasłonie leśnej mgły. Bolała go głowa i nie miał czucia w lewym ramieniu.
Wtedy z mgły wynurzyła się para oczu gigantycznego zwierzęcia.
Jeszcze nigdy Aleks nie czuł takiego strachu. Niedźwiedzie himalajskie znał jak dotąd tylko z opowieści, ale miał już pięć lat! Wiedział, że nie ma czegoś takiego jak duchy, nawet jeśli w nocy czasami wydawało mu się, że szept jego imienia unosił się na wietrze, wiedział, że wampiry grasują tylko w biurach najwyższych amerykańskich drapaczy chmur, i wiedział, że czarne niedźwiedzie himalajskie żyją tylko na przeciwległym brzegu rzeki Amur, na chińskim brzegu, a nie tutaj, w Rosji.
Niedźwiedź gapił się na Aleksa przez kilka sekund, a ten później zarzekał się Joelowi, że mógłby przysiąc, że zwierz się przy tym uśmiechał. Sparaliżowany z powodu szoku, chłopiec leżał na złamanej gałęzi, która wbijała mu się boleśnie w plecy. Niedźwiedź był niebezpiecznie blisko, w końcu podszedł, stanął nad chłopcem i spojrzał mu
prosto w oczy. Aleksa przeszyło uczucie ciepła, którego nigdy nie zapomniał. To było uczucie, jakby coś go objęło od samego środka i promieniowało na zewnątrz. Zamknął oczy i czekał, aż to wewnętrzne ciepło wyjdzie z niego, i na to, co to mogłoby dalej oznaczać. Koniec końców, to ciepło rzeczywiście wyszło z niego, a Aleks był w stanie znowu otworzyć oczy. Po niedźwiedziu ślad zaginął. Trwało to dobrą chwilę, zanim szok odpuścił i mógł znowu ruszać rękami i nogami.
– Gdzieś ty był? Teraz to już sam wszystko pozbierałem. I co z ciebie za beksa. Każdy spada z roweru raz na jakiś czas, no ale ty leżysz i płaczesz jak dzidziuś!
Dopiero w tym momencie Aleks zauważył łzy, które spotkały się w jego ustach jak Bira i Bidżan.
Druga okazja, aby zobaczyć niedźwiedzia himalajskiego, nadarzyła się dwa lata temu, lecz tym razem było to spotkanie z bezpiecznej odległości.
Była letnia noc, a on był w swoim pokoju. Jego matka była na zebraniu w ratuszu, a Joel na spotkaniu Cukunft.
Rachel akurat była u Aleksa, i wydawało mu się, że się pocałowali. Nie był tego pewien, ponieważ tego nigdy wcześniej nie robił i nie miał do czego porównać – dobrze całował czy nie? Powoli przesuwał język po górnej wardze, miała jeszcze słodki posmak. I tak przesuwał językiem - tam i z powrotem.
Spojrzał na zewnątrz i tam, przy jeziorze, być może wypatrując ryby, biegł niedźwiedź. W tym właśnie momencie, w którym Aleks go zauważył, zwierzę stanęło i odwróciło wzrok w jego stronę. Sto pięćdziesiąt metrów od okna stanął jak wryty, tak czarny, że jego czerń zlała się z ciemnością nocy. Zahipnotyzowany jego błyszczącym spojrzeniem Aleks dostrzegł coś, co wydawało się mrugnięciem. Po czym niedźwiedź najzwyczajniej w świecie zanurzył się w wodzie i już z niej nie wyszedł.
Ale to przecież niemożliwe! Niedźwiedzie nie oddychają pod wodą, kiedyś musi się wynurzyć. Aleks zastanawiał się przez chwilę, czy wyjść go poszukać, ale bał się tego, co mogłoby się zdarzyć, gdyby się natknął na to niesławne dzikie zwierzę. A i tak nie miałby możliwości go zagadnąć.
Mógłby zapytać: Dlaczego wtedy mnie nie zabiłeś?, ale skąd miał wiedzieć, czy to był ten sam niedźwiedź? Z drugiej strony, jakie jest prawdopodobieństwo, że kolejny niedźwiedź himalajski przekroczył granicę?
Alex pozostał w swoim pokoju i przysnął, zapisując wszystko w dzienniku.