Strips over de val van de Muur
De Duitse geschiedenis in beelden

28 jaar lang deelde de Muur Berlijn – en bij uitbreiding heel Duitsland - in tweeën. Tal van strips en graphic novels herinneren ons aan het totalitaire DDR-regime en het vreedzame einde van de Oost-Duitse republiek. Ze vertellen over mensen en gebeurtenissen die tot het collectieve geheugen van een hele generatie behoren.

Mawil: „Kinderland“

“Klas 7a is klaar voor de les. Peggy Kachelsky is afwezig,” meldt Angela aan het begin van het lesuur met geheven hand aan de leraar. “Ik ben bij haar langsgegaan om haar de huistaken te brengen, maar er is nooit iemand thuis ,” zegt een andere leerlinge. Schoolonderwijs in de DDR. Aan de muur hangt een foto van Erich Honecker. De linoleumvloer piept onder de voeten. Klasgenoot Mirko Watzke denkt dat Peggy niet meer zal terugkomen

Kinderland, zo heet de graphic novel van de Berlijnse tekenaar Mawil (Markus Witzel). In iets minder dan 300 bladzijden geeft hij een beeld van een kindertijd in de DDR kort voor de val van de Muur. In luchtige lijnen tekent hij een rijk panorama van dit tijdperk. Zo is er de lerares Russisch die met luide stem socialistische propaganda verkondigt, terwijl ze thuis in het geheim naar westerse televisie kijkt. Of de buitenstaander uit de parallelklas, met wie Mirko bevriend raakt en die hij uiteindelijk – als teken van vertrouwen – meeneemt naar zijn katholieke kerkgenootschap. Tot slot zijn er de ouders, die fluisterend spreken over de vluchtpogingen van vrienden en die Mirko op de avond dat de muur opengaat naar het westen meesleuren, hoewel hij veel liever zou deelnemen aan een tafeltennistoernooi.

Mawil vertelt een meeslepend verhaal, pakkend en spannend, grappig en diepzinnig. Tekeningen, dialogen, tempo – alles aan deze strip klopt tot in het kleinste detail: het typisch Berlijnse taaltje, het paramilitair georganiseerde vakantiekamp en de voorzichtige toenadering tussen de twee hoofdrolspelers. Een genot om te lezen, zo vond ook de jury van de door de stad Erlangen toegekende Max-und-Moritz-prijs, die het boek uitriep tot beste Duitse stripverhaal van 2014.

Peter M. Hoffmann en Bernd Lindner: “Herbst der Entscheidung” (De herfst van de waarheid)

Leipzig, herfst 1989. De 17-jarige Daniel studeert binnenkort af. Als hij wil kunnen voortstuderen, wordt hij verondersteld zich op te geven voor drie jaar legerdienst. “Drie jaar uniform en kazerne, dat kan ik niet aan … En als ze mij naar de grens sturen, moet ik misschien op vluchtelingen schieten,” denkt hij, maar zijn leraar is klaar en duidelijk: “Als u de verklaring van dienstplicht niet ondertekent, kunt u de studieplaats vergeten.” ‘s Avonds ziet Daniel door het venster hoe bij de buren protestplakkaten worden geschilderd. Hij sluit al snel vriendschap met de burgerrechtenactivisten en begint pamfletten te verspreiden en de gebedsdiensten van predikant Führer in de evangelische Nicolaaskerk bij te wonen. Tijdens een vreedzame protestmars wordt zijn vriendin Katrin opgepakt. Vanaf dan wil Daniel meer dan ooit vechten voor zijn vrijheid.

Het boek Herbst der Entscheidung is het resultaat van een samenwerking. Schrijver Bernd Lindner, historicus bij het Leipzigse Forum voor hedendaagse geschiedenis, is deskundige op het vlak van de geschiedenis van de DDR. Hij zorgde voor een historisch nauwkeurig verhaal – helaas ten koste van de dramatische inhoud. De Leipzigse tekenaar Peter M. Hoffmann illustreerde het verhaal met ruwe zwart-witte penseel- en pentekeningen, die bijzonder doeltreffend blijken bij de massascènes en individuele portretten. Ook belangrijke historische figuren komen in woord en beeld aan bod, onder wie de plaatselijke predikant Christian Führer, de schrijfster Christa Wolf of Marianne Birthler, de latere directrice van de Bundesbeauftragte für die Unterlagen des Staatssicherheitsdienstes (de Duitse instantie die verantwoordelijk is voor het archiveren en ontsluiten van de documenten van de Oost-Duitse geheime dienst Stasi).

Kitty Kahane, Alexander Lahl, Max Mönch: “Treibsand” (Drijfzand)

Het Berlijnse schrijverscollectief Max Mönch, Alexander Lahl en Kitty Kahane vertelt het verhaal van de val van de Muur vanuit het standpunt van een Amerikaan: de New Yorkse journalist Tom Sandmann is verslaggever in Berlijn. Wanneer op 9 november 1989 duizenden Berlijners bij de grensovergang aan de Potsdamer Platz samenstromen, ligt de journalist echter met een kaakontsteking in het ziekenhuis.

Treibsand laat zien waarom de DDR al lang voor de val van de Berlijnse Muur en het IJzeren Gordijn aan het uiteenvallen was. Het boek gaat over oppositievoerders, vluchtelingen en functionarissen, en richt de blik vooral op gebeurtenissen binnen het politieke systeem: op de vergaderingen en de machtsstrijd in het afbrokkelende SED-regime. Historici Alexander Lahl en Max Mönch deden heel wat opzoekingswerk voor dit verhaal. De schrijvers, die zichzelf “cultuuringenieurs” noemen, wilden weten wat er in de ministeries gebeurde nadat regeringswoordvoerder Günter Schabowski had aangekondigd dat de grens open was. Die inzichten verwerkten ze in de strip. Voor tekenares Kitty Kahane was het werk ook een confrontatie met haar eigen verleden: zij werd in 1960 in Oost-Berlijn geboren en studeerde ten tijde van de grote omwentelingen aan de kunstacademie. Haar krabbelige, merkwaardige tekeningen en figuren hebben iets kinderlijks – een boeiend contrast met de stugge historische feiten.

Simon Schwartz: “Drüben” (Aan de overkant)

“Voor verraders is er geen weerzien”: met die woorden opent de DDR-ambtenaar voor het gezin Schwartz de weg naar de vrijheid. Wanneer het echtpaar met hun kleine kind in West-Berlijn bij vrienden aankomt, wordt er eerst en vooral feestgevierd. De vlucht naar het westen is de eerste bewuste herinnering van Simon Schwartz, die in 1982 in Erfurt werd geboren. In zijn stripverhaal Drüben tekent hij een indrukwekkend verslag van de aftocht van zijn gezin uit het oosten.

In laconieke zwart-witte afbeeldingen blikt hij terug op hoe zijn ouders opgroeien, studeren en leven, hoe ze steeds meer gaan twijfelen aan het DDR-systeem en hoe ze uiteindelijk beslissen een uitreisvergunning aan te vragen. Schwartz is een nauwkeurig waarnemer: in slechts enkele lijnen en korte maar krachtige scènes laat hij ons de angsten en de twijfels van de ouders voelen zonder ooit jammerend of beschuldigend over te komen. De beslissing om de DDR te verlaten zorgt ervoor dat ze gecontroleerd en gepest worden. En wanneer het gezin dan eindelijk in het westen is, blijkt het ook niet gemakkelijk om een nieuwe start te nemen.