Freiraum Warschau Brussel
Onder elkaar

Voor Katarzyna Szymielewicz is het duidelijk: het gaat alleen spelenderwijs. "Hoe kan ik mijn filterbubbel en comfortzone verlaten en tegelijkertijd de angst overwinnen om een vreemdeling te ontmoeten?" vraagt medeoprichtster en hoofd van de in Warschau gevestigde ngo Panoptykon zich af. Panoptykon is een organisatie die zich inzet tegen de controle op het internet en vóór het recht op eigen gegevens. Toen in mei 2018 de Europese verordening inzake de privacybescherming van kracht werd, was dit voor Szymielewicz en haar medewerkers reden voor een feeststemming. Zij hopen dat voor Google en Facebook het leven nu wat moeilijker wordt. En de macht van het algoritme dat bepaalt met wie we communiceren en wie er wordt uitgefilterd, zal misschien wat kleiner worden.

Von Uwe Rada

Een organisatie uit Warschau die gevraagd wordt om mee te werken aan het project 'Freiraum' van het Goethe-Institut, had zeker ook een ander thema kunnen voorstellen dan filterbubbels. De beperking van de democratische rechten in Polen bijvoorbeeld, de propaganda van de nationaalconservatieve regeringspartij Recht en Gerechtigheid (PiS) in de staatsmedia of de onafhankelijkheid van de rechtbanken. Maar Katarzyna Szymielewicz koos voor een thema dat niet alleen de Polen aangaat, maar iedereen in Europa. Hoe willen we communiceren en met wie? Wie bepaalt de regels van deze communicatie? Zitten we gevangen in een bubbel? Of is deze bubbel voor ons juist een comfortzone, omdat alles wat zich daarbuiten bevindt vreemd en bedreigend is, en ons zelfs bang kan maken? De vraag die Szymielewicz en Panoptykon zich stellen, luidt dan ook zeer logisch: "Welke beslissing zouden wij nemen als we vrij konden kiezen tussen volledige toegang tot informatie en het leven in een filterbubbel?"
 
Vrijheid betekent in dit geval bekend terrein inruilen voor het onbekende. Hoe lastig dat voor velen is, toont precies het voorbeeld van Warschau. Met om en bij de 500 zogenaamde gated communities staat de Poolse hoofdstad aan de top in Europa. Toen eind jaren negentig de eerste van deze met hekken en bewakingscamera's afgeschermde wijken ontstonden, stond het thema veiligheid hierbij nog centraal. Mettertijd ontwikkelde zich hieruit echter ook een cultureel fenomeen, meent stadssocioloog Bohdan Jałowiecki: "Wij dromen ervan dat de stad wordt bewoond door ons gelijken."
 
De versnippering van Warschau in homogene ruimten neemt dus toe, weet Wojciech Klicki, die net als Katarzyna Szymielewicz voor Panoptykon werkt. Ondanks de kritiek op dit woonpatroon, is het einde ervan nog niet in zicht. "De Polen denken steeds meer aan zichzelf en niet meer aan de gemeenschap", aldus Klicki. "Er geldt nog altijd het principe: mijn huis, mijn fort." Bovendien is een leven in een door hekken en camera's bewaakte wijk niet noodzakelijk veiliger, weet ook Katarzyna Szymielewicz. "Onderzoek heeft aangetoond dat mensen die in een gated community leven zich nog banger en onveiliger voelen dan anderen." Szymielewicz noemt dit het 'belegerde-fort-syndroom'.
 
En toch verandert het verlangen om onder elkaar te zijn ons leven en onze samenleving. In die zin doen Facebook en Google alleen wat de gebruikers willen. Geen storende geluiden, geen onaangename ontmoetingen, niet op straat in de eigen buurt, noch op het net.

De rol van zichzelf en anderen spelen

Als er een hek zou zijn, zou ook het Goethe-Institut in Warschau in een gated community liggen. Maar het complex waar het Institut is ondergebracht, bevindt zich in een langgerekte binnenplaats in het centrum van de Poolse hoofdstad en is vanuit de Chmielna-straat via verschillende passages toegankelijk. Op zwoele avonden trekken er af en toe ook lallende dronkaards over de binnenplaats. De meesten zijn na een paar minuten alweer weg. Ook Tom Bonte heeft al eens een ervaring gehad met zo'n lawaaimaker. De directeur van de Beursschouwburg in Brussel reisde in mei samen met zijn dramaturg Dries Douibi naar Warschau om er Katarzyna Szymielewicz te ontmoeten en de mogelijkheden voor een gezamenlijk project te verkennen. Tijdens een eerste bijeenkomst in Brussel werd al duidelijk dat ze allebei de werklast wilden verdelen. Brussel zag af van zijn eigen vraag (Hoe ziet een echte Europese hoofdstad eruit?) en in ruil daarvoor stemde Szymielewicz ermee in dat de Beursschouwburg het vraagstuk van Panoptykon op het toneel zou brengen – zowel in Brussel als in Warschau.
 
Al snel komt tijdens een brainstormsessie in Warschau het idee naar boven om het hele project als een spel in scène te zetten. Bijvoorbeeld als stadsspel of als toneelstuk. Waarom niet de rol van zichzelf spelen voor een publiek? Een bankdirecteur speelt dus een bankdirecteur, een theatermaakster een theatermaakster, een politicus een politicus. En dan is het de beurt aan de acteurs en actrices, die eveneens een bankdirecteur, een theatermaakster, een politicus spelen. Spelen zij hetzelfde? Zijn wij dat, die zij spelen? Welk beeld hebben we van onszelf, wat denken de anderen? In het spel wordt men plotseling met de ander geconfronteerd, ook al is het maar als opvoering. Ook dat is een mogelijkheid om zijn eigen bubbel te verlaten.
 
"Het is belangrijk om een spel uit te werken dat emoties oproept", zegt Katarzyna Szymielewicz overtuigd. "En dat ons in staat stelt om onze comfortzone te verlaten en de angst te overwinnen om een onbekende te ontmoeten."

Wat als het theater sluit?

Een comfortzone is Teatr Powszechny zeer zeker niet. Noch voor algemeen directeur Paweł Łysak, noch voor PiS. "Toen we het stuk Klątwa van de Kroatische regisseur Oliver Frljić op het toneel brachten, waren er woedende demonstraties voor ons theater", vertelt Łysak. In zijn stuk Klątwa, 'vloek' in het Nederlands, brengt Frljić het onderwerp van seksueel misbruik in de Katholieke Kerk op een soms zeer drastische manier aan bod.
 
Intussen is de beroering weliswaar weer gaan liggen. Maar als de PiS-partij in het najaar de verkiezingen in Warschau zou winnen en een PiS-politicus burgemeester zou worden, dan zou het theater van Łysak in zijn bestaan bedreigd zijn. "Wij zijn een stadstheater", zegt Łysak. Dit betekent dat een nieuwe regering wel eens de geldkraan zou kunnen toedraaien voor misschien wel het meest ambitieuze podium in de Poolse hoofdstad.
 
Katarzyna Szymielewicz, Tom Bonte en Dries Douibi namen samen met de mensen van Goethe uit Brussel en Warschau de tram naar de andere oever van de Wisla om een mogelijk geschikte plek te bezoeken voor de opvoering van de voorstelling over filterbubbels. Paweł Łysak en zijn plaatsvervanger Paweł Sztarbowski ontvingen de delegatie bij een kop koffie op het plein voor het theater. Ook over vrijheid en vrije ruimte heeft Łysak een en ander te vertellen: "We zien steeds meer dat rechts de agenda bepaalt. Wanneer wij met hen een dialoog willen aangaan, dan alleen vanuit een sterke positie."
 
Het thema vrije ruimte zou bij Teatr Powszechny in goede handen zijn, daar is iedereen zeker van. Of toch niet? Zou het toch niet beter zijn om een podium te zoeken dat niet zo duidelijk verbonden is met de oppositie in Polen? Een dat niet binnen zijn eigen bubbel actief is? Want de filterbubbels waar de stichting van Katarzyna Szymielewicz tegen vecht, zijn maar één ding. Als men zich vrijwillig in de eigen comfortzone terugtrekt, kan men niet meer met de vinger naar Google en zijn algoritme wijzen. De vraagstelling uit Warschau is daarom ook een aanzet om na te denken over de vraag of je niet vaker risico moet opzoeken en een gesprek moet aangaan met andersdenkenden. Ook daarom kozen Szymielewicz, Bonte en de mensen van Goethe uit Warschau en Brussel nog twee andere podia: het kleine experimentele theater Komuna Warszawa en Teatr Studio in het cultureel centrum.

Plan A en plan B

Ook uit het geplande project tussen de Belgische en Poolse hoofdstad blijkt hoe moeilijk het is om samen te werken met mensen die anders denken dan jezelf. Terug in het Goethe-Institut werd al snel duidelijk dat ook de dialoog over het Freiraum-project soms een grote uitdaging kan zijn. "Hebben we echt een artistieke partner nodig die ons thema op het toneel brengt", vraagt Panoptykon-baas Katarzyna Szymielewicz zich zomaar uit het niets af. "We maken toch geen kunst, we voeren een sociaal experiment uit." Tom Bonte van de Beursschouwburg daarentegen wil het absoluut met een artistieke productie proberen.
 
Deze productie is het 'plan A' waarover Warschau en Brussel het uiteindelijk eens worden. Panoptykon zal een briefing naar Brussel sturen. Die briefing is voor Tom Bonte dan weer de basis om op zoek te gaan naar een of meer kunstenaars die het thema 'comfortzone en angst' en het 'doorbreken van de filterbubbels' op het podium moeten brengen. Tom Bonte: "Het resultaat dat ik wil bereiken, is meer twijfel."
 
Mocht dat allemaal niet lukken, treedt een plan B in werking dat werd aangedragen door Cristina Nord, projectleider van Freiraum. "Dan neemt het artistieke project de vorm aan van een 'Big Conversation', een experimenteel discussie-evenement waarbij het publiek tegelijk acteur is. Niet kunstenaars antwoorden dan op de vraag of en in welke omstandigheden we onze tweede huid kunnen en willen afwerpen, maar iedereen die erbij aanwezig is.
 
Cristina Nord is in ieder geval overtuigd van het potentieel van de vraagstelling. "Van de meeste bubbels waarin ik me bevind, ben ik mij bewust. Maar er zijn er zeker ook waarvan ik niets weet." Een daarvan was het restaurant waar de deelnemers van de workshop 's avonds gingen eten, met de naam "Między nami", "Onder elkaar".