Spreekuur - de taalkolom
Hoeveel woorden telt de Duitse taal?

Het is heel makkelijk om in het Duits een nieuw woord te maken. Maar niet elk nieuw bedacht woord belandt in het woordenboek. Kathrin Kunkel-Razum vertelt hoe de Dudenredactie lange Excellijsten uitpluist.

Von Kathrin Kunkel-Razum

In 1880 bracht Konrad Duden zijn ‘Compleet orthografisch woordenboek van de Duitse taal’ uit – een briljante marketingzet, want hij kon onmogelijk een ‘compleet’ woordenboek van het Duits maken, dat kan nu trouwens nog altijd niet.

Maar hoeveel woorden telt het moderne Duits nu eigenlijk? Daarover is de voorbije jaren intensief gediscuteerd. Dankzij methodes uit de computerlinguïstiek kunnen we veel preciezer dan vroeger vaststellen hoe groot de woordenschat echt is. Rond het jaar 2000, in mijn eerste jaar als redacteur bij Duden, stelde men dat de woordenschat van de Duitse standaardtaal 300.000 tot 400.000 woorden telde. Bij een analyse van het Dudencorpus, onze elektronische tekstverzameling, kwamen we onlangs uit op 17,4 miljoen grondvormen (woorden in hun niet-verbogen vorm). Is de woordenschat in die twintig jaar zo sterk gegroeid? Vanwaar dat enorme verschil?

Wat is een woord?

Eerst moeten we het eens worden over wat een woord eigenlijk is. Is Müllautohintendraufsteher (iemand die achter op de vuilniswagen staat) een woord? Ook al heb je het misschien nog nooit gehoord, ja dat is een woord. Waarom? Het is een combinatie van een formatief en een betekenis en we begrijpen het. Het wordt met een hoofdletter geschreven, ervoor en erna staat een spatie, je kunt er een vrouwelijke vorm van maken enz. Toch zullen sommige mensen niet erg geneigd zijn die samenstelling als woord te aanvaarden, vermoedelijk omdat het maar zelden voorkomt – het is een zogenaamd occasionalisme. Maar is het ook een woord dat tot de standaardtaal behoort? Zeker niet. Daarvoor komt het gewoon niet genoeg voor, in ons corpus zelfs niet één keer. En zo zijn er nog vele duizenden woorden die in onze tekstverzameling maar één keer vermeld worden, woorden dus die maar heel weinig gebruikt worden.

Dat verklaart dus dat grote verschil. Maar natuurlijk is het aantal Duitse woorden sowieso eindeloos, want we kunnen op elk moment nieuwe woorden verzinnen. Dat komt o.a. doordat het Duitse systeem om woorden te vormen daar bijzonder geschikt voor is, we kunnen woorddelen eindeloos combineren en er nieuwe woorden mee samenstellen. Daarom zal er nooit een compleet woordenboek van de Duitse taal bestaan.

Het woordenboek als spiegel van de tijd

In de meest recente edities van de Rechtschreibduden zijn telkens 5000 nieuwe woorden opgenomen. Hoe kiest de Dudenredactie uit die stortvloed van nieuwe woorden de woorden die het woordenboek halen? Daarvoor vergelijken we welke woorden in de drie tot vier jaar tussen twee edities nieuw in ons corpus, onze tekstverzameling, zijn opgedoken en nog niet in de Duden vermeld worden. Het resultaat is een bijzonder lange Excellijst met vele duizenden woorden. De redacteurs nemen die lijst door en stippen de woorden aan die voor dit specialistische woordenboek interessant zouden kunnen zijn, b.v. omdat ze moeilijk te schrijven zijn. Voor een verklarend woordenboek is dat criterium minder belangrijk. De lijst bevat echter ook veel straatnamen, namen van voetballers enz., omdat die vaak in de door ons geanalyseerde kranten voorkomen. Maar die zijn dan weer niet zo belangrijk voor ons, wij stellen immers geen personenlexicon samen. Wat wel belangrijk is, is welke woorden maatschappelijke relevantie hebben of tot de alledaagse woordenschat van de mensen zijn doorgedrongen. Een woordenboek, en zeker de Rechtschreibduden, is op die manier altijd een spiegel van de maatschappelijke evoluties in die periode. Enkele van de woorden die wij in 2017 geselecteerd hebben voor de 27ste editie van de Rechtschreibduden zijn die Lügenpresse (leugenpers), die Mütterrente (moederpensioen), der Späti (avond- en nachtwinkel), die Willkommenskultur (welkomstcultuur) en die Zipphose (afritsbroek). 

De volgende keer heb ik het over integratie – het integreren van vreemde woorden in de Duitse taal.