Spreekuur – de taalcolumn
Oude verwanten

Soms klinken woorden uit andere talen net zoals Duitse woorden, maar hebben ze wel een heel andere betekenis. Thomas Böhm neemt die “valse vrienden” onder de loep – en stelt vast dat ze eigenlijk toch familie zijn.

Von Thomas Böhm

Wanneer bent u voor het laatst een valse vriend tegengekomen? (Dit is vermoedelijk het soort vraag die iemand stelt die niet echt in uw antwoord geïnteresseerd is, maar die zelf iets wil vertellen. En dat volgt hieronder.) 

Tijdreis naar de middeleeuwen

Ik ben dus onlangs valse vrienden tegengekomen waar ik daar het minst op gerekend had: in de Duitse taal. Preciezer gezegd, in het Middelhoogduits, de taal die onze voorouders in de middeleeuwen hebben gesproken. En de eerste valse vriend die ik daar tegenkwam, was het woord “Bescheidenheit” (bescheidenheid). In die tijd had dat woord nog niet de betekenis die het nu heeft, toen betekende het “beoordelingsvermogen”. En “bescheiden” betekende niet – zoals vandaag – zich met weinig tevredenstellen, maar iets kunnen “onderscheiden”.
 
Als ik deze zomer dus niet ergens in Europa, maar – om redenen die iedereen bekend zijn – in Duitsland met vakantie was gegaan, en niet zomaar in het Zwarte Woud, maar wel ten tijde van de middeleeuwen, en daar een “bescheiden” ontbijt had gevraagd, dan had de herbergier me niet begrepen. En als ik mijn werkgever om vakantie (Urlaub) had gevraagd, had die misschien ook vreemd opgekeken. In het Middelhoogduits betekent “urloup” immers ook “afscheid”. En ik was toch wel van plan om na de vakantie weer op mijn werk te verschijnen.

Liegen of lügen?

Maar nu wil ik afscheid nemen van de kleine woord- en denkspelletjes die de inleiding vormen voor mijn tekst over “valse vrienden”. Die term komt uit de interlinguïstiek, de wetenschap die de relaties tussen talen bestudeert. “Valse vrienden” zijn woordparen die in twee talen op dezelfde of op een heel vergelijkbare manier geschreven worden maar een andere betekenis hebben.
 
Vaak aangehaalde voorbeelden zijn het Engelse woord “billion”, dat in het Duits, en het Nederlands, niet staat voor een “biljoen” maar voor een “miljard”. Of het Engelse woord “corn”, dat niet “koren” betekent maar “maïs”. Het Franse woord “apparat” betekent “praal” en “luister”. Wat wij in het Duits een “Apparat” noemen, is in het Frans een ”appareil”. En het Nederlandse woord “liegen” is niet de activiteit die we ons daar in het Duits bij voorstellen, namelijk zich neervlijen. Nee: het Nederlandse “liegen” vertaal je naar het Duits als “lügen”.

Babylon en de gevolgen ervan

Wanneer ik die valse vrienden zo bekijk, schieten er drie gedachten door mijn hoofd. De eerste is een uitspraak van mijn dochter: “Englisch ist auf Spanisch deutsch.” (Engels is in het Spaans Duits)
De tweede: de Babylonische spraakverwarring.
De derde: de vraag of “valse vrienden” eigenlijk een goede naam zijn voor dit fenomeen.
Ik zal het anders formuleren: bestaat er iets minder mooi dan “valse vrienden”? Met dat soort vrienden wil je toch niets te maken hebben? Maar willen we dan ook niets met die andere taal te maken hebben?
 
Volgens mij hebben “valse vrienden” tussen talen dezelfde functie als de Babylonische spraakverwarring uit de Bijbel. Omdat de mensen het waanzinnige en hoogmoedige plan opvatten om een toren te bouwen die tot in de hemel en dus tot bij God reikte, werden ze door God gestraft. De straf hield in dat de mensen niet langer dezelfde taal spraken en dat elk volk zijn eigen taal had. De talen waren door God met elkaar “verward”. En sindsdien heeft een taalelement dat niet meteen begrepen wordt – toch in de westerse cultuur – een negatieve bijklank. En met “valse vrienden” is het net zo.

Het blijft in de familie

Bovendien zijn de meeste “valse vrienden” ontstaan tussen verwante talen, of anders gezegd, tussen talen die lange tijd nauwe contacten onderhielden. Zoals het Engels, het Frans en het Duits. Of het Middelhoogduits en het Hoogduits. Eigenlijk zijn het dus geen “valse vrienden” maar “oude verwanten”. Ik koester niet de hoop op die manier de interlinguïstiek te corrigeren, dat is zeker niet mijn bedoeling. Ik wil alleen oproepen om, met het oog op de zomervakantie en de daarmee gepaard gaande ontmoetingen tussen talen en mensen, misverstanden niet verkeerd te begrijpen.
 
Want: wanneer we spreken gaat het niet om “verstaan”, “niet verstaan” of “verkeerd verstaan”. Het allerbelangrijkste is dat we met elkaar praten. Het gaat niet om “juist” of “fout” maar om communiceren. En als we elkaar een keer verkeerd begrijpen, is dat een cadeau dat aantoont hoe rijk een taal is, ze is zelfs in staat om misverstanden op te roepen. Omdat wij mensen geen “valse vrienden” van elkaar zijn maar oude verwanten.