Taalcolumn
Voorvoegsels

Ze vallen niet echt op en ze zijn meestal erg kort – maar ze kunnen wel een groot effect hebben: voorvoegsels. In de Duitse taal kunnen ze de betekenis van een woord soms compleet veranderen. Als je nauwgezet leest, kun je tot verrassende ontdekkingen komen.

Een allitererend voorvoegsel deed dienst als versiersel van de retoriek 
(Oscar Wilde)

Voorvoegsels zijn geweldig! Je zet er eentje aan het begin van een woord en de hele betekenis verandert! Ik heb er veel plezier aan beleefd toen ik Duits leerde op school. Want laten we eerlijk zijn, woordenschat leren is niet bepaald een eitje, en ik was altijd op zoek naar trucjes om het makkelijker of op zijn minst interessanter te maken.

Onschuldig of dodelijk

Ik leerde al heel snel dat ‘schießen’ ‘schieten’ betekent, en dat ‘erschießen’ ‘doodschieten’ betekent. ‘Schlagen’ betekent ‘slaan’ en ‘erschlagen’ is ‘doodslaan’. ‘Hängen’ is een onschuldig werkwoord dat 'hangen’ betekent, maar ‘erhängen’ betekent ‘ophangen’ en leidt dus – alweer – tot de dood. Ik stond versteld. Stel je mijn totale verbazing voor toen ik ontdekte dat het woord ‘erziehen’ niets minder betekent dan ‘opvoeden’ of ‘grootbrengen’! Waarom had dit woord dat dodelijke voorvoegsel? Wat is het verband tussen ‘ziehen’ (wat ‘trekken’ betekent) en kinderen grootbrengen tot goede burgers in de samenleving? En wat gebeurt er, in een taal waar ‘wachsen’ ‘groeien’, betekent met diegenen die ‘Erwachsene’ (volwassenen) worden? Toen ik erachter kwam dat ‘Erlangen’ de naam is van een werkelijk bestaande Duitse stad, viel mijn mond helemaal open. ‘Langen’ betekent ‘voldoende zijn’. Hoe kan een plaats zodanig voldoende zijn dat ze dodelijk wordt?

Maar dat is nog niet alles! In woorden met een voorvoegsel kan zelfs de plek waar de klemtoon valt (op het voorvoegsel of niet) levensbedreigende gevolgen hebben! Denk maar aan het woord ‘umfahren’. Op zich betekent ‘fahren’ gewoon ‘rijden’ of ‘reizen’. Maar in combinatie met het voorvoegsel ‘um’ kan het zowel ‘om (iets of iemand) heen rijden’ als ‘(iets of iemand) omverrijden’ betekenen. Telkens wanneer ik me voorstel hoe ik als passagier een chauffeur waarschuw om alsjeblieft om dat oude vrouwtje heen te rijden dat midden op straat staat, breekt het angstzweet me uit.

Een speciaal moment

Ik leerde dus al snel dat voorvoegsels veel meer zijn dan louter een “versiersel van de retoriek”. Al moet ik toegeven dat de allitererende voorvoegsels waar Oscar Wilde in het citaat aan het begin van deze tekst naar verwijst wellicht eerder bijvoeglijke naamwoorden zijn dan delen van een zelfstandig naamwoord of werkwoord. Hoe dan ook: in het Duits kunnen voorvoegsels een serieuze impact hebben (waarschijnlijk ter compensatie van het feit dat het Duits niet zo’n grote woordenschat heeft als het Engels). Professor Susan Bernofsky, de bekroonde vertaalster, spreekt regelmatig over haar liefde voor de Duitse taal. In een interview was ze eens vol lof over het vermogen van het Duits om met een voorvoegsel dingen uit te drukken waar het Engels soms meerdere woorden voor nodig heeft. Vergelijk bijvoorbeeld ‘einen Apfel anbeißen’ met ‘to take the first bite of an apple’ (de eerste hap van een appel nemen). ‘Beißen’ betekent ‘bijten’ en het voorvoegsel ‘an’ geeft een speciaal moment weer, een vervulling van een verwachting – iets wat in de Engelse zin eigenlijk niet echt tot uitdrukking komt.

En toen ging ik nadenken over woorden als ‘unterhalten’. Dat woord betekent in feite ‘entertainen’ (‘to entertain’ in het Engels), maar bestaat uit de woorden ‘unter’, dat ‘onder’ betekent, en ‘halten’, dat ‘houden’ betekent. Als iemand die kritisch nadenkt over marginaliseringsprocessen, begon ik me af te vragen of het woord ‘Unterhaltungssendung’ misschien een diepere betekenis had ... Werd de Duitstalige amusementsindustrie misschien gebruikt om het volk te onderwerpen? Om hen er letterlijk ‘onder te houden’? ... Misschien zocht ik het te ver.

Ach, ik zou nog uren kunnen doorgaan over Duitse voorvoegsels. Ik wou dat meer mensen mijn obsessie deelden.