Spreekuur - de taalcolumn
Spelling of wanspelling?

Bitsiger hadden ze bijna niet kunnen zijn, de debatten over de Duitse spellinghervorming in de jaren negentig. Waar kwam die bezetenheid in pershuizen en kantoren, in scholen en aan de stamtafel toch vandaan? Onze columnist Henning Lobin trekt op onderzoek uit.

Von Henning Lobin

Bestaat er nog een ander land waar zo heftig over spelling gekibbeld wordt? Ik ken er alleszins geen. Maar misschien maakt het Duitse spellingsdebat wel energie vrij om ook de woordenschat en grammatica te standaardiseren. De spelling is namelijk het enige taalkundige domein waarvoor een nationale standaardisering bestaat – in alle officieel Duitstalige landen.

Terugblik

Begin juli 2021 vierde de Duitse spellinghervorming haar 25ste verjaardag. Sinds 1996 is het toegelaten om ‘Schifffahrt’ met drie f’en te schrijven of ‘Rad zu fahren’ door spaties op te splitsen. Het woord ‘dass’ wordt met twee s’en in plaats van met ß geschreven en ‘vor Kurzem’ krijgt een hoofdletter. De hervorming had tot doel de spelling met consequentere regels te vereenvoudigen en de schrijfwijze van veel woorden beter in het systeem in te passen.
 
Al in 1901 was er een grote spellinghervorming. Die vormde bijna de hele twintigste eeuw de basis voor wat in de Duden beschreven werd. Konrad Duden had zelf aan de hervorming meegewerkt en zijn woordenboek daarna uitgebouwd tot het belangrijkste naslagwerk voor spellingskwesties. Dat werkte zo goed dat de Duden vanaf 1955 zo ongeveer een officiële instantie werd, waar overheden en scholen zich naar moesten richten. 
 
Eigenlijk moest toen al een grotere hervorming opgestart worden. Maar door de Duitse splitsing was het niet mogelijk om daar voor het hele Duitstalige gebied gezamenlijk over na te denken. Dat lukte pas in de jaren negentig, nadat enkele veel radicalere voorstellen – “Der keiser sass im bot” – opzijgeschoven waren.

Felle tegenstand

Maar ook de relatief gematigde hervorming van 1996 verhitte de gemoederen zodanig dat gedurende enkele jaren een echte cultuurstrijd ontvlamde: grote kranten weigerden om de hervorming toe te passen, wat hen natuurlijk vrijstond. Ouders waren verontwaardigd over wat hun kinderen op school moesten leren. Auteurs klaagden in speciaal geschreven opiniestukken dat de nieuwe regels de mooie Duitse taal bedreigden. Uiteindelijk moest zelfs het Bundesverfassungsgericht, het Duitse grondwettelijk hof, zich met de toepassing van de spelling in de scholen inlaten. En in Schleswig-Holstein leidde een referendum tot de opschorting van de hervorming.
 
De kritiek op de spellinghervorming had verschillende oorzaken. Ten eerste waren de nieuwe regels opgesteld door een commissie van bijna uitsluitend taalwetenschappers. Pers, media, uitgeverijen en andere groepen uit de samenleving waren maar weinig bij de zaak betrokken en bleken zelfs enigszins verrast door de hervorming. Het noodzakelijke debat over zo’n ‘publiek’ thema als de spellingswijziging vond daarom pas plaats nadat de politieke eindbesluiten al waren uitgevaardigd.
 
Daarnaast bekeek de hervormingscommissie de spelling vanuit een standpunt dat niet iedereen deelde. Dat standpunt was dat de spelling zo goed mogelijk de klank moest uitbeelden, ook al golden tegelijk de stamregels, het zogenaamde Stammprinzip (bv. ‘Rad’ wegens ‘Räder’, hoewel ’Rad’ als ‘Rat’ uitgesproken wordt). Dat maakt het schrijven makkelijker, maar het lezen moeilijker. Bovendien maakte de hervorming sommige betekenisverschillen onduidelijk. Ook dat zorgde voor veel kritiek (bv. ‘falsch liegen’ tegenover ‘falschliegen’).

Spellingsvrede

Het conflict zwol jarenlang aan, tot de bevoegde overheidsinstanties in de Duitstalige landen besloten dat een breder samengestelde commissie de regels moest herbekijken. Bovendien kwam er een raad voor de Duitse spelling. Die bestond uit veertig mensen en moest voortaan de ontwikkeling van de schrijfgewoonten opvolgen en gematigde aanpassingen van de regels voorstellen. De herziene regels werden uiteindelijk in 2006 van kracht. Op veel vlakken zijn sindsdien meerdere schrijfwijzen toegestaan.
 
Intussen heerst er overwegend ‘spellingsvrede’. Slechts af en toe wordt er nog teruggedacht aan de voorbije ruzies en ook aan sommige ongerijmdheden waartoe de hervorming geleid heeft. Een hele generatie scholieren heeft intussen echter de nieuwe spelling meegekregen, zodat die in vele hoofden gegrift staat. Bij anderen werkt het jarenlange omschakelingsproces toch nog door, wat tot talrijke spelfouten leidt. Maar sinds de hervorming is ook het schrijfgedrag sterk veranderd. Oorzaak is de triomftocht van de smartphone. Zo valt moeilijk uit te maken of een spelfout het resultaat van de hervorming is, dan wel uit gewijzigde schrijfgewoonten voortkomt. Eén ding staat echter vast: na de ervaringen met de laatste Duitse spellinghervorming zal er niet zo snel een nieuwe komen.