Spreekt men in Duitsland eigenlijk Duits?

Staat er in de Duitse grondwet iets over het Duits als nationale taal? Geen woord! Henning Lobin denkt na over hoe en in welke bewoordingen men de maatschappelijke functie van de Duitse taal grondwettelijk zou kunnen verankeren. Hij ziet de taal niet als een nationaal symbool.

Von Henning Lobin

De nationale taal van de Bondsrepubliek Duitsland is Duits: dat is zonneklaar, zou je denken. Maar waar is dat eigenlijk vastgelegd? Staat het in de Duitse grondwet? Ergens anders? Het antwoord op deze vraag is eenvoudig: het staat nergens. Het is geen officiële bepaling in de grondwet, noch in andere wetten.

De grondwet kent geen nationale taal

De vaders en moeders van de Duitse grondwet konden zich in 1949 blijkbaar niet voorstellen dat de vraag welke taal in Duitsland wordt gesproken ooit een punt van discussie zou zijn. Het woord ‘Sprache’ (taal) komt in de hele Duitse grondwet maar één keer voor, helemaal aan het begin. In artikel 3 lezen we: “Niemand mag worden benadeeld of bevoordeeld op grond van geslacht, afkomst, ras, taal, thuisland en herkomst, geloofsovertuiging, godsdienstige of politieke overtuiging.”
In Oostenrijk en Zwitserland is de situatie anders. Daar bepaalt de grondwet dat het Duits - in Zwitserland samen met drie andere talen - de nationale taal is. In Duitsland wordt evenwel in verschillende andere wetten bepaald dat het Duits moet worden gebruikt, bijvoorbeeld bij overheidsinstanties of in gerechtelijke procedures.

Talen van minderheden

Deze eigenaardigheid van de Duitse grondwet geeft al jaren aanleiding tot initiatieven om er iets aan te doen. Als eerste was er de in 1997 opgerichte taalpuristische ‘Verein Deutsche Sprache’ (Vereninging Duitse Taal), die in 2011 een petitie tot wijziging van de grondwet indiende bij de Duitse Bondsdag. Artikel 22 van de grondwet, dat betrekking heeft op de Duitse hoofdstad en de federale vlag, moest worden aangevuld met een paragraaf die bepaalde dat het Duits de nationale taal was.
Het verzoek liep echter al snel vast, omdat er ook een tegenstandpunt naar voren werd geschoven. Daarin werd betoogd dat minderheids- en regionale talen in Duitsland, zoals het Deens, het Sorbisch, het Fries, het Nederduits of het Turks, met een dergelijke toevoeging zouden worden veronachtzaamd en mogelijk zelfs als minderwaardig beschouwd. Met reden. In de Oostenrijkse grondwet bijvoorbeeld worden dergelijke taalminderheden, onmiddellijk na de bepaling van het Duits, ook als nationale talen vermeld.

Het initiatief ‘Deutsch ins Grundgesetz’

Nu er met Alternative für Deutschland (AfD) sinds 2017 ook een rechts-nationalistische partij in de Duitse Bondsdag (en in veel deelstaatparlementen) vertegenwoordigd is, is het thema weer actueel geworden. De AfD heeft de wijziging van de grondwet zelfs opgenomen in haar partijprogramma en diende hierover in 2018 al een motie in bij de Duitse Bondsdag. Omdat zoiets echter alleen mogelijk is met een tweederdemeerderheid en omdat de andere partijen zich er al van tevoren tegen hadden uitgesproken, was het amendement van meet af aan gedoemd te mislukken.
Is het dan verkeerd om de Duitse taal ook in de Duitse grondwet te vermelden? Volgens mij niet, maar dan niet als een nationaal symbool samen met de hoofdstad en de vlag, temeer omdat Duits ook in andere landen wordt gesproken. Veeleer vormt de Duitse taal de basis van de staatsgemeenschap van mensen die de Duitse nationaliteit hebben of in Duitsland wonen. Dat zou veel meer het uitgangspunt moeten zijn om het Duits in de grondwet op te nemen.

Taalbeleid voor iedereen

Communicatie in ruimere zin komt al in het begin van de grondwet aan bod, in artikel 5, dat de vrijheid van meningsuiting, de persvrijheid en de vrijheid van onderzoek en onderwijs voorschrijft. Hier zou het verder ook kunnen gaan over de functie die de Duitse taal in de samenleving heeft en hoe die functie kan worden gewaarborgd. Op deze plaats in de grondwet kan ik me heel goed een zin voorstellen als:

De Duitse taal vormt de basis van de staatsgemeenschap. Het is de taak van de federatie en de deelstaten om de beheersing ervan mogelijk te maken en te bevorderen.

Voorts zou ook de bescherming van regionale talen en minderheidstalen moeten worden verankerd, want daartoe is Duitsland volgens richtlijnen van de Europese Unie zelfs verplicht.
Het is belangrijk dat er wettelijke regelingen voor talen worden getroffen. Ze kunnen immers al snel aanleiding geven tot geschillen, zoals men vooral in meertalige landen ziet. Maar ook in een land als Duitsland moet men erover nadenken hoe men op gepaste wijze rekening kan houden met de verscheidenheid aan bestaande en gesproken talen. Om die reden moeten alle pogingen tot nationalistische instrumentalisering van het taalbeleid duidelijk worden afgeblokt.