Spreekuur - de taalcolumn
Over luisteren

Tot nog toe gingen de columns van Nora Gomringer altijd over vertalen. Deze keer heeft ze het over de verschillende wegen naar de taal. Te beginnen met luisteren. En dat heeft onder meer iets te maken met een badkuip, porseleinen kopjes en microfoons.

Von Nora Gomringer

Mijn eerste leeservaring was er geen. Of toch geen directe, eerder een leeservaring met een bemiddelaar. Mijn moeder lag elke avond voor mij, half verscholen onder het schuim in de badkuip. De badkamer was als een woonvertrek; ze was een van de weinige verwarmde kamers in onze oude boerderij in Opper-Franken. Ikzelf zat in kleermakerszit voor diezelfde badkuip, of lag op mijn buik over het verwarmingstoestel. Ik was toen nog klein, een deeltje van de familie dat zich slechts uitstrekte tot het meest noodzakelijke en tot dan toe hoogst haalbare. Mijn moeder rookte een sigaret in een stijlvolle zwarte hoornen houder. In haar andere hand hield ze het boek waaruit ze me voorlas, regelmatig onderbroken door trekjes aan de zwarte sigarettentuit.

De stem van mijn moeder

Het gedicht Herbsthauch van Friedrich Rückert klonk echt als herfst, want moeder droeg het zacht en vlak ademend voor. De teksten van Heine liet ze schallen, en de feeërieke wezens en dwergen uit de gedichten en sprookjes van Bechstein of Grimm kregen elk een eigen stem en persoonlijkheid. Het voorlezen was voor mijn moeder een belangrijk ritueel en maakte deel uit van haar pedagogische praktijk: op mij probeerde ze teksten uit voor haar leerlingen, met mij memoriseerde ze gedichten die ofwel in mijn lessen, ofwel in haar eigen leerplan op het programma stonden. En zaten we in de auto, dan speelde er steevast een cassette waarop Martin Held een of andere tekst van Heinrich Heine voordroeg. Het langste gedicht, Waldeinsamkeit, kende ik al snel uit het hoofd. Ik draag het nog steeds voor wanneer ik op een podium sta.

Luisteren naar de stem van mijn moeder, die zich helemaal aan de voordracht wijdde en mij uitnodigde om die tijd samen met haar door te brengen, was een exclusieve ervaring, helemaal voor mij alleen. Luisteren naar die teksten had iets bijzonders, iets moois – mijn in het geurige schuim badende moeder – en iets exclusiefs, dat zich afspeelde tijdens ons gezamenlijke vrouwen- en kinderuurtje in de aangename, warme ruimte. Kortom, het was fijn en gezellig.

Tjilpende reuzen

Op vele andere uren van de dag was mijn moeder voor mij onzichtbaar, net als mijn vader. Ze werkten voortdurend en waren vaak op reis, en dus logeerde ik vaak bij de buren. Sommige dorpen in het noordelijke Opper-Franken hebben een nauwe band met de porseleinindustrie. Bij de overgang van actieve landbouw naar acht uur per dag fabrieksarbeid trokken de verschillende bedrijven in Selb lokale boeren en hun kinderen aan. Tijdens mijn hele kindertijd en de helft van mijn tienerjaren zat ik onder of aan tafels in herbergen en was ik ervan overtuigd dat ik omringd was door lompe, zwijgzame maar goedhartige reuzen. Maar zodra er koffie werd geschonken in een nieuw, mooi vormgegeven kopje, begonnen de mannen met hoge tjilpende stemmen over dat kopje te praten – te kwebbelen, bijna. De penseelstreek, de aanzet van het oortje, de fijne afwerking, alles werd becommentarieerd en bijna lieflijk in groep besproken. Werden er net nog stenen over de tafel heen en weer geschoven, dan fladderden er nu plots vlinders rond de deskundig debatterende mannen. Nooit zal ik die luisterindruk vergeten.

Gedachte-echo

Het gehoor is ook altijd blootgesteld aan misleiding, of beter: aan de misleiding van de manipulatie. Ik ken oude mensen die soms vragen beantwoorden die hen lang geleden in een gesprek zijn gesteld. Ik beeld me dan in dat je je het gehoor kunt voorstellen als een ruw planeetoppervlak. De atmosfeer rond dat landschap lijkt gevormd door gedachten, reacties of associaties met gevoelens en herinneringen. Die worden zichtbaar, tastbaar of zijn anderszins aanwezig wanneer, na alle snel waarneembare reactiedeeltjes, de zware, grotere deeltjes opduiken. Vertraagd antwoorden wijst op vertraagd luisteren. Dit brengt ons al snel bij het concept van de gedachte-echo. En het fenomeen vertraging krijgt een verleidelijke component. In de vertraging van de geluidswaarneming is er ruimte voor verandering, voor gedeeltelijke overdracht van de boodschap, en voor fouten.

Verleidelijke kracht

Wij leven in een wereld waarin heel wat machines en apparaten actief zijn die goed naar ons luisteren en onze woorden kunnen reproduceren. Zij bespioneren ons en vertellen ons van alles, ze zijn partners in ons dagelijkse leven en als zodanig vaak onvervangbaar geworden. Microfoons die klanken, geluiden, melodieën en stemmen opnemen en ze door technische ingrepen kunnen veranderen, zijn altijd ook verdelers. Veel mensen waren ongetwijfeld ontroerd toen ze Walt Whitman door de straten van New York zagen lopen en hem luidkeels zijn vragen aan de menselijke samenleving hoorden stellen, of zijn oproepen aan alle demografische groepen hoorden tot een poëtische wereldeenheid in het nu.

Stemmen verleiden. Het hoeft niet te verwonderen dat luisterboekenplatforms en podcasts, en vooral nog steeds de radio, het hoorspel, de live-lezing, de poetryslam, de monoloog van de stand-upcomedian, de aria, het koorlied, het gesproken commentaar, de begrafenisrede, de popsong, de toespraak van de vader van de bruid en het pleidooi in de rechtbank veel potentieel hebben om aan de samenleving te bouwen. In het luisteren schuilt steeds de mogelijkheid om pardoes, spontaan of voor vele jaren verliefd te worden. En wie is er nog nooit uit liefde een trouwe volgeling geworden van een persoon, een cultuur of een taal?