Radicaal luisteren
MONUMENT TEGEN RACISME IN KEULEN

Ulf Aminde werkt als kunstenaar aan de realisatie van een monument tegen racisme: Herkesin Meydanı - Platz für Alle (een plein voor iedereen). Hij doet dit samen met mensen die ooit met racisme te maken kregen en anderen die solidair zijn. Het monument, dat zowel een fysieke als een digitale component zal hebben, moet ons herinneren aan de bomaanslagen die in Keulen werden gepleegd door NSU (Nationalsozialistischer Untergrund; de ‘Nationaalsocialistische Ondergrondse’) in 2001 in de Probsteigasse en in 2004 in de Keupstraße.

Het gedenkteken is bedoeld als tegengewicht voor de racistische verdachtmakingen waarmee migranten na de tweede aanslag te maken kregen, en is gebaseerd op een reeks gesprekken met bewoners en buurtinitiatieven. Het combineert het concept ‘herdenken’ met een toekomst die voortdurend (visueel) vernieuwd moet worden door een ‘samenleving van de velen’.

Radicaal luisteren

Centraal in het ontwerp voor dit monument in de Keupstraße, dat al jaren wordt tegengehouden door de stad Keulen en enkele investeerders, staat de basishouding van het luisteren. Het monument is bedoeld als een plek om te leren en te gedenken. Het wil slachtoffers van racistisch geweld en uitsluiting aan het woord laten, zodat zij hun kijk op de dingen kunnen delen. Het plan is om het gedenkteken steeds verder uit te breiden en aan te vullen, net zo dynamisch als de samenleving waarin migratie een drijvende kracht is geworden.
 
Herkesin Meydanı – Platz für Alle, Keupstraße | © Dörthe Boxberg
Radicaal luisteren: dat is de houding die ik als kunstenaar, vanuit mijn blanke positie, probeer aan te nemen wanneer ik samenwerk met mensen die met racistisch geweld en uitsluiting te maken hebben gekregen, en wanneer we tijdens evenementen en demonstraties voor het monument opkomen. In elke bijdrage of post, in discussies en in panels creëren wij structuren waarin mensen aan het woord komen die anders, in een maatschappij waar racisme zogenaamd “niet bestaat”, niet gehoord worden. Radicaal luisteren stelt het perspectief van de slachtoffers van racistisch geweld centraal. Hun ervaringen worden een basisvoorwaarde voor sociale verandering. Die verandering wordt mogelijk wanneer de structurele verhoudingen die het racisme blijven voeden, erkend worden en wanneer tegelijk beslist wordt om er iets aan te doen.

Plekken om te luisteren

Radicaal luisteren bracht me ook naar Monument Lab en het daarmee verbonden project Shaping the Past, een verbond van antiracistische kunstenaars, ontwerpers, activisten uit Canada, de VS en Berlijn, de meesten van hen met een andere huidskleur dan ik. Tijdens de ontmoetingen delen zij genereus hun ervaringen met de strijd tegen racisme en met het debat over de herinneringscultuur. Ze delen hun kennis van en hun kijk op het verzet tegen gedenktekens, monumenten en standbeelden, en op de onderhandelingen over openbare ruimte en stadsplanning. Voor mij vormen die bijeenkomsten in de eerste plaats plekken om te luisteren. Deze mensen leren mij veel bij.

Ruimtes tussen jou en mij

De gebeurtenissen rond Black Lives Matter, zowel lokaal als in de rest van de wereld, maken het debat rond ‘herdenken en racisme’ weer helemaal actueel. Niet alleen worden standbeelden die herinneren aan slavernij, witte suprematie en wit geweld nu eindelijk verwijderd, in de gesprekken bij Monument Lab worden ook concepten beschreven die een nieuwe kijk op herdenken impliceren.

De VS kent een lange geschiedenis van ‘community based art’. Daaruit is een concept van kunst ontstaan waarbij men vanuit een creatief perspectief onderhandelt over sociale relevantie en vormen van gemeenschap. Die vragen staan ook voor mij centraal: bestaan er artistieke manieren van werken die maatschappelijk relevante processen niet alleen in beeld brengen, maar ze ook vormgeven? Welke kennis hebben we daarvoor nodig? Kunnen hedendaagse herdenkingsplaatsen nog bestaan uit vastgeschroefde sculpturen en plaquettes? Zouden ze niet veeleer in staat moeten zijn recht te doen aan maatschappelijke bewegingen, en die bewegingen in het beste geval zelfs op gang te brengen?

De herdenkingsplaatsen van de toekomst moeten gebaseerd zijn op de wensen van de betrokkenen. Net daarom is er nood aan flexibele ontwerpen, die mee veranderen met de mensen.
Tribunaal ‘NSU-Komplex auflösen’ – Keupstraße / Ecke Schanzenstraße | © Jasper Kettner
Ada Pinkston uit Baltimore is kunstenares, activiste, lerares en een van de fellows van Monument Lab. Voor haar project Landmarked hield ze een bevraging bij meer dan 300 mensen uit Baltimore, Washington DC en Dallas over monumenten van de toekomst, en dat in een tijd waarin de standbeelden van de geconfedereerden en de daarmee samenhangende representatie van racistisch geweld uit de openbare ruimte worden verwijderd. Velen hopen op het gebruik van nieuwe technologieën om aan de verwachtingen van het heden te voldoen. Nogal wat mensen zouden graag meer standbeelden van vrouwen en gekleurde mensen zien. Ada Pinkston kwam tot de slotsom dat een monument met vastgezette figuratieve sculpturen zich in wezen van dezelfde middelen bedient als het gezag dat overwonnen moet worden. Ze stelt dan ook dat gedenkplaatsen flexibel moeten blijven, om blijvend van betekenis te kunnen zijn voor zowel individuele mensen als gemeenschappen. Ze moeten kunnen bewegen. Dank u wel, Ada.