Groene hoofdstad van europa
Groen, Groener, Lissabon?

Sinds 2010 roept de Europese Commissie elk jaar een Europese stad uit tot “Groene hoofdstad van Europa”. Dit jaar valt die eer Lissabon te beurt. De voorbije jaren heeft de Portugese hoofdstad immers volop ingezet op meer openbaar vervoer, het verminderen van water- en energieverbruik en het vergroten van de groenoppervlakte. Maar is dat voldoende om de titel van milieuvriendelijkste hoofdstad van Europa te verdienen?

 
In de straten van Lissabon zie je in april 2020 geen files meer, slechts één procent van de dagelijkse vluchten landt op de luchthaven vlak bij de stad en aan de recent gebouwde terminal voor cruiseschepen legt geen enkel schip meer aan. Door de gevolgen van de corona-epidemie is de luchtvervuiling in Lissabon met 80 procent gedaald – een drastische daling van de uitlaatgassen die milieubeschermers en inwoners ongetwijfeld dolblij zou maken als dat alles niet het gevolg was van de radicale lockdown om de verspreiding van Covid-19 af te remmen, de luchtweginfectie die niet te overziene economische en sociale gevolgen heeft voor Lissabon, Portugal en de hele wereld.

 

minder auto’s, meer milieu

“Het zijn natuurlijk bijzondere tijden,” zegt Francisco Ferreira, voorzitter van de milieuorganisatie Zero. “Maar ze bieden kansen die we niet mogen laten liggen. Als de economie weer aantrekt, moeten we meteen maatregelen nemen om het verkeer in Lissabon op lange termijn te verminderen.” Het stadsbestuur van Lissabon had plannen om vanaf juni voertuigen met diesel- en benzinemotoren de toegang te ontzeggen tot een deel van de Avenida da Liberdade, de grote flaneerboulevard, en de smalle straatjes van de benedenstad “Baixa” en de wijk Chiado. Zo wilde het het verkeer in het oude centrum (voor de coronacrisis reden er elke dag 40.000 auto’s) drastisch verminderen. Dat plan is een van de projecten waarmee Lissabon wil aantonen dat het de titel “groene hoofdstad van Europa” verdient.  

EEN GEVARIEERD MOBILITEITSAANBOD

Het stadsbestuur van Lissabon heeft ervoor gekozen een nieuwe koers te varen. Onder druk van de Europese trojka, de Europese Centrale Bank en het Internationaal Muntfonds is er ten tijde van de Portugese staatsschuldencrisis, van 2011 tot 2014, jarenlang bespaard en dat had zware gevolgen voor het openbaar vervoer. Er was zelfs geen geld om de bussen en de metrorijtuigen te onderhouden, en dus vielen almaar meer voertuigen uit en het aantal passagiers daalde aanzienlijk. 
 
In 2019 introduceerde men voor de agglomeratie Lissabon een maandabonnement dat flink goedkoper was en voor alle vervoermiddelen gold en dat zorgde voor een kentering. Daarnaast investeert de stad in 100 nieuwe bussen, waaronder 30 elektrische. Op de eerste lijnen rijden nu al e-bussen. Schepen van Mobiliteit Miguel Gaspar ziet de titel “groene hoofdstad van Europa” vooral als een aanmoediging: “We weten dat we die gekregen hebben als erkenning voor onze inspanningen. Dit is echter niet het eindpunt, dit is pas het begin. In de komende tien jaar willen we bewijzen dat we heel snel een ommekeer kunnen realiseren.”  
 
De stad heeft zich tot doel gesteld de CO2-uitstoot tegen 2035 met 55 procent te doen dalen. Daarom investeert ze ook in andere vervoermiddelen, waaraan tot dusver geen aandacht was besteed. Tot een paar jaar geleden viel er in de hele stad nauwelijks een fietspad te bespeuren. Nu wil men een fietspadennet van 200 kilometer uitbouwen.  

MEER BOMEN EN EEN BETERE WATERECONOMIE

Ook op andere terreinen is Lissabon volop aan het veranderen. In de loop van 2020 wil men in de stad 100.000 nieuwe bomen planten. Er worden groene corridors aangelegd die het grote stadspark Monsanto, in het westen van de stad, met het centrum zullen verbinden. En de voormalige open waterzuiveringsinstallatie in Alcântara is omgebouwd tot een modern waterleidingbedrijf: onder een drie hectare grote tuin wordt het afvalwater zo goed gezuiverd dat het niet alleen gebruikt kan worden om straten te reinigen, stadstuinen te bewateren of voor industriële doeleinden, zelfs het artisanale bier “Vira” wordt ermee gebrouwen. 
 

DE WEG NAAR EEN GROENE GROOTSTAD IS NOG LANG

Toch bestaat er twijfel of het Lissabon echt lukt de omslag naar een groene grootstad te maken. Vóór de coronacrisis reden er elke werkdag zo’n 370.000 auto’s naar Lissabon. De Portugezen zijn nog altijd heel erg verknocht aan hun auto, zegt mobiliteitsexpert David Vale van de universiteit van Lissabon: “Ook in andere Europese landen hebben veel burgers een hechte band met hun auto, maar de politiek heeft er ingezet op de uitbouw van het openbaar vervoer. In Portugal is dat niet gebeurd. De staat van het openbaar vervoersnet is almaar achteruitgegaan en in plaats van te eisen dat de politici zich inzetten voor een betere dienstverlening hebben de Portugezen een auto gekocht. Daardoor is ook het profiel van de passagiers veranderd. Dertig jaar geleden verplaatsten Portugezen uit de middenklasse zich met bus en trein. Nu lijkt het openbaar vervoer vooral het transportmiddel van sociaal zwakkere mensen. Op dat vlak lijkt Portugal meer op de Verenigde Staten dan op andere Europese landen.”  
 

toerisme, een zegen maar ook een vloek

Het huidige programma van de groene hoofdstad van Europa voorziet bovendien nog geen duurzame oplossingen voor een dringend probleem. Het toerisme is uitgegroeid tot de economische motor van de agglomeratie Lissabon: de sector is goed voor 20,3 procent van de productiviteit en meer dan 200.000 jobs. In 2019 verwelkomde de hoofdstad van Portugal meer dan 10 miljoen toeristen – en dat levert de stadskas een smak geld op sinds Lissabon elke bezoeker een toeristenbelasting van € 2 euro per nacht aanrekent. In de begroting voor 2019 had de stad voorzien dat dat alleen al 36,5 miljoen euro rechtstreekse inkomsten zou opleveren. De stad is dus erg afhankelijk van het toerisme en dat heeft een invloed op beleidsbeslissingen. 
 
De stad heeft twee grote investeringsprojecten ondersteund waar milieuactivisten zich hevig tegen hebben verzet. In november 2017 werd aan de voet van de wijk Alfama een nieuwe terminal voor cruiseschepen ingehuldigd. Vanaf dan kon de stad per jaar 800.000 passagiers ontvangen in plaats van 500.000. Het gevolg: volgens een studie van milieuorganisatie Zero staat Portugal in Europa op plaats zes in de lijst met landen met de hoogste concentratie zwaveloxide, een schadelijke stof die door cruiseschepen worden uitgestoten. 
 
Ook de uitbouw van het luchthavennet van Lissabon is omstreden. De socialistische regering heeft zich ingezet voor de bouw van een nieuwe luchthaven ten oosten van Lissabon, in Montijo. Die moet verrijzen aan de rand van een van de grootste vogelreservaten van Europa. Tegelijk wil men de stadsluchthaven van Lissabon, die slechts zes kilometer ten noorden van het historische stadscentrum ligt, verder uitbouwen. “De grootschalige uitbreiding van het luchthavennet van Lissabon is niet verenigbaar met de ideeën van groene hoofdstad van Europa,” zegt milieubeschermer Ferreira. “Dit project hypothekeert het halen van de klimaatdoelstellingen en zal voor nog meer luchtvervuiling en lawaaihinder zorgen.”  
 
De coronapandemie heeft het toerisme zwaar getroffen. Bij Portugese klimaatactivisten en milieubeschermers groeit de hoop dat, wanneer de normale gang van zaken weer langzaam maar zeker terugkeert, economische en ecologische belangen beter op elkaar kunnen worden afgestemd. Daar zou ook de groene hoofdstad Lissabon baat bij hebben.