Duurzaam bouwen
Het gecarboniseerde Europa

Europa bouwt op staal. Hoewel hier historisch gezien begrijpelijke redenen voor waren, begint het nu een probleem te worden: Europese landen zijn voor de bouw afhankelijk van CO2-intensieve bouwmaterialen. In zijn boek "Building Carbon Europe" onderzoekt auteur Dennis Pohl hoe staal een belangrijk bouwmateriaal is geworden, waarom flexibele systeembouw niet is doorgebroken en hoe innovatieve architectuur de bouwindustrie zou kunnen veranderen.
 

Mijnheer Pohl, u schrijft dat veel van onze huidige problemen in de energiesector gebaseerd zijn op historische beslissingen van de Europese Unie (EU), en in sommige gevallen zelfs op beslissingen van haar voorgangers, zoals de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS). Waarom denk je dat?

In de jaren 1960 zag de EGKS architectuur als een manier om aan de grote huisvestingsbehoeften van arbeiders te voldoen. Tegelijkertijd stimuleerden grote kolenmijnen en staalproducenten architectuurprogramma's die de woningbouw ondersteunden. Staal in het bijzonder was het bouwmateriaal van het moment. Om verschillende redenen: Energie was toen nog geen eindige hoeveelheid, met de steenkoolwinning leken grondstoffen geen probleem. En staal in de bouw was welkom omdat de hoge staalproductie uit de Tweede Wereldoorlog naadloos kon worden hergebruikt - voor vreedzame doeleinden. Het verhaal van de EGKS was ook dat het een Europees vredesproject was.


Wie heeft deze strategie geïnitieerd?

De Europese Commissie organiseerde conferenties en nodigde architecten, ingenieurs, staalproducenten en anderen in heel Europa uit om te discussiëren over de rol die architectuur kan spelen in de staalproductie. Gerenommeerde architecten ontwierpen visies die vervolgens werden gerealiseerd - bijvoorbeeld in woonwijken voor arbeiders. Ze dienden als proeftuin voor wat er met staal gedaan kon worden. Het doel was om de kolen- en staalproductie zo controleerbaar te maken dat geen enkele lidstaat van de toenmalige EGKS in staat zou zijn om zo'n enorm wapenmonopolie op te bouwen als het geval was in Duitsland tijdens het Derde Rijk. Naast Duitsland gold dit ook voor Italië, de twee belangrijkste staalproducenten. Tegelijkertijd werd de staalproductie in heel Europa gestandaardiseerd zodat staal over de grenzen heen verhandeld en gebruikt kon worden. Sommige van de normen die in deze periode werden opgesteld, zijn vandaag de dag nog steeds geldig.

U noemt de resulterende ideeën ook innovatief, ondanks het hoge energieverbruik. Waarom?

Omdat ze lieten zien dat Europa geïndustrialiseerd bouwen mogelijk kon maken dat flexibel was. Dit zie je nog steeds terug in de flats van toen, zoals het EGKS-teststation dat architect Jochen Brandi in 1976 in Berlijn ontwierp. De muren konden worden verschoven zodat de bewoners de kamers konden aanpassen aan hun eigen woonsituatie. Dat was zeer innovatief. Destijds schreven 3000 architecten zich in voor de wedstrijd. Maar deze bouwmethode leidde ook tot "Carbon Europe" - een verkoold Europa.

Waarom zijn deze ideeën niet verder ontwikkeld?

De oliecrisis maakte een einde aan deze ontwikkeling. De staalproductie werd zo duur dat alle ideeën die in die tijd werden bedacht op niets uitliepen. Veel universiteiten begonnen te werken aan deze zogenaamde systeemgebouwen. Het idee was om staal in de bouw net zo efficiënt en kosteneffectief te maken als in de auto-industrie. Helaas verdween met de oliecrisis en de gevolgen daarvan ook het systeemdenken uit de architectuur. Als deze benadering de overhand had gehad, dan zou de huidige bouwindustrie mogelijk veel flexibeler zijn geweest voor sociale en politieke veranderingen.
 

Nu bouwen we niet flexibel, maar nog steeds erg energiezwaar.

Het verlies van innovatieve bouwmethoden is een nadeel van deze strategie. Nog verwoestender is de afhankelijkheid van Europa van fossiele brandstoffen die uit deze geschiedenis is voortgekomen, die nu nog steeds heerst en toekomstige generaties nog lang zal bezighouden. U moet zich dit realiseren: De uitstoot in de bouw is goed voor 40 procent van de totale uitstoot - de productie van cement en staal verbruikt een ongelofelijke hoeveelheid energie.
 

Wat zou het alternatief zijn?

De energietransitie heeft effect, maar bijna alleen in één sector: we zien nu overal e-auto's, fietsen en nieuwe mobiliteitsconcepten. We hebben echter dringend behoefte aan een soortgelijke ommekeer in de bouwsector - weg van staal en materialen met een hoge CO2-uitstoot. We moeten af van het Europa dat de EGKS heeft opgebouwd en een ander Europa opbouwen. We moeten Europa koolstofvrij maken. En dit gaat niet alleen over technische oplossingen, over de vraag hoeveel warmtepompen er mogelijk zijn, en ook niet alleen over minder afhankelijkheid. We moeten ook esthetisch denken. Architectuur heeft een enorm potentieel om hier een rol te spelen, in een omslag naar meer onafhankelijkheid en een nieuwe bouwsector.

Waarom wordt dit niet meer gedaan? Het zou juist voor architecten een kans zijn om naam te maken met een belangrijk maatschappelijk thema. 

Het New European Bauhaus-project van de EU probeert dit momenteel te doen met veel uitstekende projecten die gaan over creativiteit, duurzaamheid en de toekomst - en over het meenemen van mensen. Er zijn gebouwen die niet alleen energie-efficiënt zijn, maar ook sociale interactie mogelijk maken, zoals Gleis 21 in Wenen. Of de afvalvrije bushalte in Tallinn, Estland. Het breiproject in Spanje dat schaduw biedt voor straten. Maar wie hier aan begint, stuit steeds weer op enorme hindernissen. Deze variëren van bureaucratie tot het gebrek aan innovatieve architectenbureaus of het feit dat universiteiten niet in hen geïnteresseerd zijn. Als architecten moeten we veel meer nadenken over wat toekomstige generaties zou treffen en welke rechten zij hebben. 

Op de tentoonstelling "Power" in Brussel, die wordt ondersteund door het Goethe-Institut, ontmoet u de kunstenaar Armin Linke voor een "Power Talk". Wat hebben jullie gemeen?

Armin Linke en ik hebben al samengewerkt. We hebben samen Europese besluitvormingscentra bezocht - zoals het Emergency Response Coordination Centre, waar bijvoorbeeld de uitbraak van de pandemie van het coronavirus heel vroeg werd geregistreerd. Dat was indrukwekkend: In deze enorme controlekamer werden en worden humanitaire en ecologische crises als het ware in realtime in kaart gebracht. We zijn allebei erg geïnteresseerd in EU-instellingen - zijn foto's documenteren bijvoorbeeld hoe energiestromen zijn georganiseerd en hoe ze worden gecontroleerd. Archiefbeelden van mijn onderzoek zijn ook opgenomen in de tentoonstelling "Power", waardoor een uitgebreid, associatief beeld ontstaat. Er zijn veel verbanden tussen onderzoek en kunst.