Birinchi “zamonaviy odam” Afrika qit’asini kamida 200 000 yil oldin tark etgan. Boshqa turdagi odamlar esa uzoq vaqt davomida Yevropa va Osiyoda asosan o’zlari kabilar orasida qoldilar. Homo sapiensning favqulodda ravishda muvaffaqiyatli tarqalishi taxminan 60 000 yil oldin boshlangan. U yangi yashash joylariga yaxshi moslasha oladi va butun dunyo bo’ylab ketmaket barcha joylarda joylashdi. Ba’zi hududlarda turli xil odamlar uzoq vaqt davomida yonma-yon va bir-biri bilan yashadilar. Eng yangi tadqiqot usullari yordamida olimlar neandertallar va denisovanlarning genetik izlari zamonaviy odamlarda saqlanib qolganligini isbotlay oladilar.
Insoniyat tarixi tadqiqotlarning juda faol sohasidir. Toshga aylangan yangi qoldiqlar va artefaktlar qayta-qayta kashf qilinmoqda va zamonaviy tadqiqot usullari o’zaro munosabatlarga butunlay yangicha qarash imkonini beradi.
Analitik usullar ham juda tez rivojlanib bormoqda. Maks Plank Jamiyatining Leypsigdagi evolyutsion antropologiya instituti direktori Svante Paabo hatto tadqiqotning mutlaqo yangi yo’nalishi - paleogenetikaning asoschisi hisoblanadi. Suyak topilmalarining genetik tahlili inson rivojlanishi haqidagi tasavvurimizni tubdan o’zgartirdi. Buyerda 2020 yildagi tadqiqot holati ko’rsatilgan: bu vaqt ichida qanday yangi kashfiyotlar qilingan bo’lishi mumkin?
Insoniyat kelib chiqishi
Yangi tur bir kunda emas, balki juda uzoq jarayon davomida paydo bo’ladi. Homo sapiensning paydo bo’lishi bilan ham xuddi shunday. 2017-yilda Marokashning Jebel Irxudida olib borilgan qazishmalar chog‘ida yoshi taxminan 300 000 yil bo‘lgan birinchi homo sapiens suyaklari topilgan edi. Bu zamonaviy odamlar Sharqiy Afrikada paydo bo’lgan degan uzoq vaqtdan beri qabul qilingan da’voga zid keladi. Bugungi kunda biz “zamonaviy odam” Afrika qit’asida taxminan 300 000 yil oldin tarqalganligini bilamiz. Janubiy Afrikadagi Florisbaddagi 260 000 yilliktoshga aylangan qoldiqlar ham buni isbotlaydi. Shunday qilib, insoniyat butun Afrika qit’asi bo’ylab erta migratsiyalar va murakkab evolyutsiya natijasida paydo bo’lgan. Genlar va madaniy texnologiyalar ijtimoiy tarmoq orqali uzoq masofalarga uzatiladi.
300 000 yil
Jebel Irxud g’ori
2017 yil, Marokash
Homo sapiensning 300 000 yillik eng qadimgi suyaklari va tosh qurollari “zamonaviy odam” faqat Sharqiy Afrikada rivojlangan degan eski da’voni rad etadi.
190 000 – 200 000 yil
Omo Kibish
1967 yil, Efiopiya
Omo I-III suyaklari topilmalari Homo sapiensning juda erta qoldiqlaridir. Uzoq vaqt davomida ular Sharqiy Afrikada “zamonaviy odam” paydo bo’lishining isboti hisoblangan.
90 000 yil
Al-Vusta
2018 yil, Saudiya Arabistoni
Nefud cho’lida topilgan barmoq suyagi Afrikadan tashqarida Homo sapiensning toshga aylangan eng qadimgi ma’lum bo’lgan qoldiqlari hisoblanadi. Bugungi kunda Arabiston yarim oroli nihoyatda qurgʻoqchil, biroq oʻsha paytlarda buyerda yashil landshaftlar, daryolar va koʻllar bor edi.
70 000 – 80 000 yil
Denisov g’ori
2010 yil, Rossiya
Qo’l barmog’ining mayda suyagining DNK tahlili hayratlanarli kashfiyotga olib keldi: suyak ilgari mutlaqo noma’lum bo’lgan odam turiga tegishli.
63 000 yil
Tam Pa Ling g’ori
2009 yil, Laos
Bu yerda topilgan ayol suyaklari Janubi-Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi “zamonaviy odam”ning toshga aylangan qoldiqlari hisoblanadi.
45 000 yil
Ust-Ishim
2008 yil, Rossiya
Taxminan 45 ming yil avval hozirgi kundagi yevropaliklar va osiyoliklarning ajdodlari bir-biridan alohida rivojlana boshlagan. Bu borada bizga Ust-Ishimda yashovchi homo sapiens genomi ma’lumot beradi.
44 000 yil
Leang Bulu Sipong g’ori
2017 yil, Indoneziya
Bir nechta hayvonlar va odam-hayvonlarining tasvirlari “zamonaviy odamlar” tomonidan yaratilgan dunyodagi eng qadimgi tasvirlardan hisoblanadi.
42 000 yil
Neandertallar g’ori
1856 yil, Germaniya
Neandertal vodiysida topilgan toshga aylangan qoldiqlar 19-asrda alohida turdagi odamlarning suyaklari sifatida tan olingan. Keyinchalik kashf etilgan joy nomi bilan atalgan Neandertallar taxminan 40 000 yil oldin yo’q bo’lib ketgan. Biroq, ularning ba’zi genlari “zamonaviy odamlarda” bugungi kungacha saqlanib qolgan.
42 000 yil
Mungo ko’li
1974 yil, Avstraliya
Uzoq vaqt davomida “Mungo odami” Avstraliyada yashagan odamlarning eng qadimgi dalili hisoblangan. Biroq, so’nggi tadqiqot natijalari shuni ko’rsatadiki, odamlar uyerda 65 000 yil avvaldanoq yashagan.
40 000 yil
Tyanyuan g’ori
2003 yil, Xitoy
Pekin yaqinidagi g’ordan Homo sapiens son suyagining genetik tahlili shuni ko’rsatadiki, Amerikaning tub aholisi evropaliklarga qaraganda hozirgi osiyoliklar bilan ko’proq chambarchas bog’liq.
Amerikada odamlarning paydo bo’lishi
Amerika homo sapiens yashashni boshlagan oxirgi yirik hududdir. Ammo odamlar u yerga qanday va qachon kelishgan? Eng ishonchli va umumiy qabul qilingan aqidaga ko’ra Sibir va Alyaska o’rtasidagi yerlarda aholi yashay boshlagan. Quruqlikdagi yo’l? Bugungi kunda Bering bo’g’ozining kengligi 82 kilometr va chuqurligi 50 metrgacha. Ammo 20 000 yil oldin sovuq davrda dengiz sathi ancha past bo’lgan va mintaqada aholi yashagan. O’sha paytda Shimoliy Amerikada ham ko’plab muzliklar mavjud edi. Aynan shuning uchun arxeologlar uzoq vaqtdan beri odamlar janubga faqat sovuq davr tugagandan so’ng joylashgan bo’lishi mumkin deb taxmin qilishgan. Biroq, qit’aning janubidagi ba’zi topilmalar bunga to’g’ri kelmaydi. Shuning uchun, ba’zi tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, ilgariroq joylashgan aholi manzilgohlari bor - ehtimol Amerikaga Sibirdan, Tinch okeanining janubiy qismi yoki hatto Yevropadan qayiqda yetib borgan odamlarning manzilgohlari.
20 000 yil
Serra-da-Kapivara
1980 yillar, Braziliya
Amerikada 20 000 yil oldin aholi yashash manzilgohlari bo’lganmi? Bu borada taxmin qilish uchun chizmalar, shuningdek, tosh asboblar va yog’och ko’mir topilmalari imkon beradi, ammo sanalari bahsli. Va shunga qaramasdan, ba’zi tadqiqotchilar uchun ular hech bo’lmaganda odamlar Atlantika okeanini G’arbiy Afrikadan oddiy qayiqlarda kesib o’tganliklarining dalili hisoblanadi.
13 000 yil
Klovis
1937 yil, AQSh
Chaqmoqtoshdan maxsus ishlangan nayza uchlari Klovis madaniyatiga xosdir. Ularni yaratgan odamlar Sibirdan Bering bo’g’ozi orqali kelishgan. Ular uzoq vaqtdan beri eng qadimgi amerikaliklar hisoblangan.
13 000 yil
Oyo Negro suv osti g’ori
2007 yil, Meksika
Qizning deyarli to‘liq saqlanib qolgan skeleti va so‘nggi yillarda ushbu g‘or tizimida topilgan boshqa ko‘plab topilmalar Amerikada aholi manzilgohi ilgari hisoblanganidan ko’ra ancha murakkabroq bo‘lgan bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatmoqda.
Tarixdan oldingi san’at
Bizning davrimizdan ancha oldin odamlar ta’sirli san’at asarlarini yaratganlar, nafaqat birinchi homo sapienslar, balki neandertallar ham bizga muhim dalillarni qoldirgan.
115 000 yil
Aviones g’ori
2010 yil, Ispaniya
Burg’u qilingan qobiqlar, bo’yoq qoldiqlari va hatto ranglarning murakkab aralashmasi: 100 000 yil oldin neandertallar allaqachon bu g’orda ramziy narsalarni yasashgan.
