სოფლის მეურნეობა წარმოიშვა დაახლოებით 11000 წლის წინ, ეგრეთ წოდებულ „ნაყოფიერ ნახევარმთვარეში“ - ტერიტორია, რომელიც გადაჭიმულია დღევანდელი ერაყიდან სირიამდე. იქაც, დაახლოებით 15000 წლის წინ, თანდათან თბება და ადრე უნაყოფო სტეპებზე უხეში მარცვლოვანი ველური ბალახები იზრდება. მონადირე-შემგროვებლებს უფრო ხშირად შეუძლიათ ერთ ადგილას ყოფნა. მიუხედავად ამისა, კლიმატი ყოველთვის არ არის ისეთი რბილი. ადამიანები მიზანმიმართულად იწყებენ საუკეთესო მწვანილის შერჩევას და მოყვანას, რათა მათ შეძლონ კარგად ჭამა ყველაზე ცუდ დროსაც კი. ფერმერები ერთ ადგილას ცხოვრობენ. მათ შეუძლიათ მრავალშვილიანი ოჯახების შენახვა და გამოკვება.

დაახლოებით 8000 წლის წინ, სოფლის მეურნეობა ევროპაში ანატოლიელ მიწათმოქმედებთან ერთად მოვიდა. იქ ხვდებიან მონადირე-შემგროვებლებს და ჩვეულებრივ ცხოვრობენ ერთმანეთის გვერდით. 4800 წლის წინ ემიგრაციის მეორე ტალღა მოჰყვება: აღმოსავლეთის სტეპებიდან მესაქონლეები მსხვილფეხა პირუტყვით ჩამოდიან. კულტურულად და ტექნიკურად ისინი ბევრად აღემატებიან ადგილობრივებს.

ყველასთვის საკმარისი ადგილია!
8000 წლის წინ ევროპაში ანატოლიელი მიწათმოქმედებები ადგილობრივ მონადირე-შემგროვებლებს ხვდებიან. მიწათმოქმედებები მიწათმოქმედებით არიან დაკავებულნი, მაგრამ მაინც თითქმის არ ჰყავთ რძის პირუტყვი. ორივე ჯგუფი გვერდიგვერდ ცხოვრობდა მინიმუმ 2000 წლის განმავლობაში. არავის აინტერესებს სხვებივით ცხოვრება: მონადირე-შემგროვებლები ძალიან კარგად იკვებებიან და ჯანმრთელები არიან, მაგალითად, კბილებზე კარიესი არ აქვთ, რადგან არ იციან მარცვლეული, რომელიც ღეჭვისას შაქრად გადაიქცევა. თუმცა, მათ მხოლოდ რამდენიმე შვილი ჰყავთ, რადგან მათ მრავალი წლის განმავლობაში უწევთ ძუძუთი კვება. მონადირე-შემგროვებლებს დღეში მხოლოდ ორი-ოთხი საათი სჭირდებათ მათი გადარჩენის უზრუნველსაყოფად. ამდენად, მათ ბევრი „თავისუფალი დრო“ აქვთ.
მიწათმოქმედთა ოჯახებს კი, პირიქით, მთელი დღე მძიმე სამუშაოს შესრულება უწევთ. მაგრამ მათ შეუძლიათ გაცილებით დიდი ოჯახების გამოკვება და მნიშვნელოვნად მეტი შვილის გაჩენა. ისინი ცხოვრობენ დასახლებებში და ფლობენ ქონებას. ნაკლები რომ ემუშავათ, მრავალშვილიან ოჯახებს ვერ გამოკვებავდნენ. თუ კონფლიქტი წარმოიქმნება, მონადირე-შემგროვებლები გადადიან მიწათმოქმედებისთვის უსარგებლო ადგილებში. დიდ ტყეებში ბევრი ადგილია.

სოფლის მეურნეობის გამოგონება
ჯერ კიდევ 12-14 ათასი წლის წინ მონადირე-შემგროვებლები აგროვებენ ველურ მარცვლებს თანამედროვე ისრაელისა და იორდანიის ტერიტორიაზე. მისგან ფქვილს ამზადებენ. როდესაც 13000 წლის წინ ცივი წვიმა მოვიდა, საკვების მარაგი შემცირდა. სავარაუდოდ, სწორედ ამიტომ იწყებენ ადამიანები განსაკუთრებით „კარგი“ თვისებების მქონე მარცვლეულის შერჩევას და სპეციალურად მოყვანას. უკვე დაახლოებით 10 500 წლის წინ ისინი ემერის მოშენებით იყვნენ დაკავებულნი, თანამედროვე ხორბლის წინამორბედი. ემერს მყარად აქვს მიმაგრებული თავთავები, ამიტომ ფხვიერი მარცვლები მოსავლის აღებისას მიწაზე არ ცვივა -
მიწათმოქმედისთვის სასარგებლო თვისებაა, მაგრამ ველური მარცვლისთვის სასაცილო იქნება. ქერი ასევე დიდი ხანია არსებობს: იენაში მაქს პლანკის საზოგადოების კაცობრიობის ისტორიის ინსტიტუტის მეცნიერები, საერთაშორისო კვლევით ჯგუფთან ერთად, ადარებენ 6000 წლის წინანდელ ქერის თესლს მკვდარი ზღვის მიდამოებიდან თანამედროვე ადგილობრივ ჯიშებთან. ისინი აჩვენებენ მცირე ან საერთოდ არარსებულ გენეტიკურ განსხვავებას. ამრიგად, მარცვლეულის მოშენება დიდწილად დასრულდა უკვე ქვის ხანაში.
6000 წელზე მეტი ხნის ქერის მარცვალი - ნაპოვნია მკვდარი ზღვის მახლობლად გამოქვაბულში. © ბუნების გენეტიკა, CIO: 101038 / ng.311
6000 წელზე მეტი ხნის ქერის მარცვალი - ნაპოვნია მკვდარი ზღვის მახლობლად გამოქვაბულში.

მიგრაციისა და იდეების გადაცემის შედეგად მიღებული გარდაქმნები
გენეტიკური ანალიზის საშუალებით ჩვენ ვიცით, რომ სოფლის მეურნეობა ევროპაში დაახლოებით 8000 წლის წინ შემოვიდა ანატოლიელი მიწათმოქმედების განსახლების წყალობით. მაგრამ ვინ არიან ეს ხალხი და როგორ იციან სოფლის მეურნეობა? ამის გასარკვევად მეცნიერებმა გამოიკვლიეს ანატოლიის 15000 წლამდე მცხოვრებთა პრეისტორიული ჩონჩხები. შედეგი: ანატოლიელი მიწათმოქმედები მონადირე-შემგროვებლების პირდაპირი შთამომავლები არიან - მათი გენოფონდი სტაბილურად რჩება 7000 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში. ამრიგად, ამ შემთხვევაში ადგილობრივმა მოსახლეობამ მიიღო ახალი იდეები და კულტურული პრაქტიკა და შეცვალა ცხოვრების წესი.

ახალი გარემო - ახალი სახე
ბოლო ცივი პერიოდის დასრულების შემდეგ, 18000 წლის წინ, მონადირე-შემგროვებლები მუქი კანითა და ცისფერი თვალებით ცხოვრობდნენ ცენტრალურ ევროპაში მომდევნო ათასწლეულების განმავლობაში. ეს ხალხი მიირთმევს თევზს და ხორცს და ამით შთანთქავს უამრავ D ვიტამინს. მეორეს მხრივ, მიწათმოქმედებები, რომლებიც ანატოლიიდან ევროპაში გადავიდნენ 8000 წლის წინ, ძირითადად მცენარეებს ჭამდნენ და ამიტომ D ვიტამინის დეფიციტი ჰქონდათ. ადამიანის ორგანიზმსაც შეუძლია ამის გამომუშავება. ვიტამინი თავისთავად - მაგრამ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ საკმარისი რაოდენობით ულტრაიისფერი გამოსხივება აღწევს კანში. თუმცა ჩრდილოეთ განედებში ეს მხოლოდ ღია კანის შემთხვევაშია. ამრიგად, ღია კანი მიწათმოქმედებების შორის ევოლუციურ უპირატესობად იქცევა. უფრო მეტიც, მუქი კანის ძლიერი დაცვა ულტრაიისფერი გამოსხივებისგან, რომელიც ჩამოყალიბდა აფრიკაში, აქ აღარ არის ისეთი მნიშვნელოვანი.
მაგრამ რატომ რჩება ლურჯი თვალები? მათ არ აქვთ პრაქტიკული უპირატესობა. იქნებ ეს სილამაზის ადრეული იდეალია და ლურჯი თვალების მქონე ადამიანები უფრო პოპულარული არიან როგორც პარტნიორები?
 
კვების ახალი გზის გასაოცარი შედეგები
ადამიანის ენის ხმები უკიდურესად მრავალფეროვანია. დიდი ხნის განმავლობაში ითვლებოდა, რომ ყველა ბგერა წარმოიშვა ჰომო საპიენსის განვითარების დროს დაახლოებით 300 000 წლის წინ. თუმცა, ახალი კვლევა აჩვენებს, რომ ბგერები, როგორიცაა „f“ და „v“ შედარებით ახალია - კბილების ახალი პოზიციის შედეგად! მონადირე-შემგროვებლებს მძიმე და ხისტი საკვების გამო „კვადრატული ნაკბენი“ აქვთ. ამ შემთხვევაში ზედა და ქვედა ყბის საჭრელები ზუსტად ერგება ერთმანეთს. რბილი საკვების მოხმარების ზრდასთან ერთად, მცირე „ღრმა ნაკბენი“ იზრდება. ზედა საჭრელი ახლა ოდნავ სცილდება ქვედა კბილებს. მხოლოდ კბილების ეს პოზიცია იძლევა ახალი ბგერების ფორმირებას, რომლებიც დღეს გვხვდება მსოფლიოს ყველა ენის ნახევარში. ამ ბგერების წარმოთქმისას ზედა საჭრელი ეხება ქვედა ტუჩს, როგორც ბგერა „f“-ის წარმოთქმისას.
  © თიმეა ბოდოგან
საკვების ტიპი გავლენას ახდენს კბილების პოზიციაზე - და ენაზე (მარცხნივ: კვადრატული ნაკბენი, მარჯვნივ: ღრმა ნაკბენი).

განსხვავებას რძე ქმნის
ძუძუმწოვრებს შორის რძის მონელება მხოლოდ ჩვილებს შეუძლიათ. ისინი ფერმენტ ლაქტაზასთან ერთად ანგრევენ რძის შაქარს (ლაქტოზას) და ამით შეუძლიათ მისი მეტაბოლიზება. ზრდასრულ ასაკში ფერმენტის გამომუშავება ჩერდება – შემდეგ რძის გამოყენება იწვევს საჭმლის მონელების სერიოზულ პრობლემებს. 4800 წლის წინ სტეპიდან ჩამოსახლებულებმა ევროპაში პირუტყვის დიდი ნახირი ჩამოიყვანეს. მესაქონლეებს აქვთ საკვების კარგი დამატებითი წყარო: თუმცა რძესაც ვერ იტანენ, მაგრამ შეუძლიათ მისი გამოყენება. ეს იმიტომ ხდება, რომ მათ შეიმუშავეს გადამუშავების ტექნოლოგიები, რომლითაც ისინი ამუშავებენ რძეს ულაქტოზას პროდუქტად, როგორიცაა კეფირი, იოგურტი ან ყველი.
მოგვიანებით, ევოლუციური შემთხვევითობა მოქმედებს: ზოგიერთ ადამიანში იცვლება გენი, რომელიც აჩერებს ფერმენტ ლაქტაზას გამომუშავებას, როდესაც ისინი გაიზრდებიან. ამრიგად, მოზარდებს ახლა უკვე შეუძლიათ რძის დალევა. ცენტრალურ ევროპაში ამ „ლაქტოზას ტოლერანტობის“ მუტაცია საძოვრებთან ერთად ვრცელდება - თანაც დიდი სიჩქარით! დღეს გერმანიაში მოსახლეობის დაახლოებით 85 პროცენტი მოითმენს რძეს, ხოლო ჩინეთში მხოლოდ ხუთ პროცენტს.

რაზე საუბრობენ კბილები?
როდის და საიდან დაიწყეს ადამიანებმა რძის ჩართვა რაციონში და სისტემატურად რძის პროდუქტების წარმოება? კრისტინა ვარინერს, მაქს პლანკის საზოგადოების  კაცობრიობის ისტორიის ინსტიტუტის კვლევითი ჯგუფის ხელმძღვანელს იენაში, სურს გაარკვიოს. ამისათვის ის იკვლევს უძველესი კბილების ქვას. ის აღმოაჩენს როგორც ბაქტერიულ დნმ-ს, ასევე რძის ცილებს გაქვავებულ დაფაში. განსაკუთრებით საინტერესოა შრატის ცილა (ბეტა-ლაქტოგლობულინი).
ის გვხვდება, მაგალითად, ცხვრის, ძროხისა და თხის რძეში - მაგრამ არა ადამიანის დედის რძეში. მისი ამინომჟავების თანმიმდევრობა განსხვავდება ცხოველის სახეობიდან. მკვლევარებს შეუძლიათ დაინახონ თუ რომელი რძე სად და როდის იყო გადამუშავებული.
  © კრისტინა ვარინნერი/ მაქს პლანკის საზოგადოების კაცობრიობის ისტორიის ინსტიტუტი, იენა
მრავალსაუკუნოვანი უძველესი კბილის ქვა ბევრს გვეუბნება ჩვენი წინაპრების კვების შესახებ.

ისე არაფერი ხდება
მიწათმოქმედებას ბევრი სარგებელი მოაქვს ადამიანებისთვის, მაგრამ ცხოვრების ახალ წესსაც აქვს ფასი: იწყება ინფექციური დაავადებების ეპოქა! ადამიანთა დიდი ჯგუფები ცხოვრობენ ერთმანეთთან ახლოს და აქვთ შეხება შინაურ ცხოველებთან, ასევე პარაზიტებთან, როგორიცაა რწყილები და ვირთხები.
დღეს პალეოგენეტიკამ იცის ჭირის რამდენიმე გამომწვევი აგენტი, რომლებიც თითქმის 5000 წლისაა. მაგრამ საიდან მოდის ეს დაავადება? სტეპების მცხოვრებლებმა ცხენებთან ერთად ჭირი ცენტრალურ ევროპაშიც მიიტანეს, თუ მანამდე ეს დაავადება უკვე არსებობდა? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა რთულია. 5500-დან 4800 წლამდე ევროპაში ძალიან ცოტა ჩონჩხის ნაშთები იყო შემორჩენილი - იქნებ იმიტომ, რომ იმ დროს ჭირი უკვე მძვინვარებდა და ადამიანები თავიანთ მკვდრებს წვავდნენ? გადადიან თუ არა სტეპების მკვიდრნი უდაბნო ადგილებში? ამას ისიც ადასტურებს, რომ ევროპაში მცხოვრებ მიწათმოქმედებსა და მწყემსებს შორის სამხედრო კონფლიქტის მტკიცებულება თითქმის არ არსებობს.

რევოლუციის მეორე მხარე
მონადირე-შემგროვებელთა კულტურიდან სოფლის მეურნეობაზე და მეცხოველეობაზე გადასვლა ხელს უწყობს ახალი პათოგენების გაჩენას, რაზეც მკვლევარები დიდი ხნის განმავლობაში ეჭვობდნენ. 2019 წელს ისინი პირველად შეძლებენ ამის დამტკიცებას: 6500 წლამდე ადამიანის ნაშთების ფართომასშტაბიანი კვლევის მსვლელობისას შესაძლებელი გახდა სალმონელას შტამების გენეტიკური მასალის რეკონსტრუქცია რამდენიმე ათასწლეულის წინანდელი. ფერმერებისა და სელექციონერების ძვლებში ნაპოვნი სალმონელა არის ბაქტერიული შტამის Paratyphi C-ის წინამორბედი, შტამი, რომელიც მხოლოდ ადამიანებს აინფიცირებს და იწვევს ტიფის მსგავს სიმპტომებს. ამის საპირისპიროდ, ისტორიული სალმონელა, სავარაუდოდ, ჯერ კიდევ არც ისე შერჩევითია და აინფიცირებს ადამიანებსაც და ცხოველებსაც.
  © Mediscan / საფონდო ფოტო Alamy-ზე
სალმონელას მაგალითის გამოყენებით მკვლევარებმა პირველად აჩვენეს, რომ მიწათმოქმედებისა და ცხოველების მჭიდრო თანაცხოვრება იწვევს ახალი დაავადებების გაჩენას.