20 000 yil oldin barcha odamlar ovchi-yig’uvchilar edilar. 5000 yil oldin ulardan faqat o’n foizi qolgan - qolganlari o’troq dehqonlar va chorvadorlarga aylandi. Ushbu o’zgarish nima bilan izohlanadi?
Qishloq xo’jaligi taxminan 11 000 yil muqaddam hozirgi Iroqdan Suriyagacha cho’zilgan “Unumdor yarim oy” deb ataladigan hududda paydo bo’lgan. U yerda ham taxminan 15 000 yil avval havo asta-sekin isib boradi va ilgari unumsiz bo’lgan dashtlarda yirik donli yovvoyi oʻtlar oʻsgan. Ovchi yig’uvchilar tez-tez bir joyda qolishlari mumkin bo’lgan. Shunga qaramay, iqlim har doim ham yumshoq bo’lmagan. Odamlar hatto eng yomon paytlarda ham yaxshi ovqatlanishlari uchun eng yaxshi o’tlarni maqsadli ravishda tanlab, etishtirishni boshladilar. Ziroatchilar bir joyda yashardi. Ular zaxiralar qilishlari va katta oilalarni boqishlari mumkin.
Taxminan 8000 yil oldin qishloq xo’jaligi Yevropaga Kichik Osiyodan ziroatchilar bilan kelgan. Ular u yerda ovchi-yig’uvchilarni uchratishdi va odatda yonma-yon yashadilar. 4800 yil oldin immigratsiyaning ikkinchi to’lqini yetib keldi: Sharq dashtlaridan chorvadorlar katta qoramol podalari bilan kelishdi. Madaniy va texnik jihatdan ular mahalliy aholidan ancha ustun edilar.
Hamma uchun joy yetarli!
8000 yil oldin Yevropada anatoliyalik ziroatchilar mahalliy ovchi-yig’uvchilar bilan uchrashdilar. Ziroatchilar ziroatchilik bilan shug’ullandilar, ammo hali ham sutli qoramollar deyarli yo’q edi. Ikkala guruh ham kamida 2000 yil yonma-yon yashab kelgan. Hech kim boshqalarga o’xshab yashashga qiziqmaydi: ovchi-yig’uvchilar juda yaxshi ovqatlanadilar va sog’lom, masalan, tishlarida kariyes yo’q, chunki ular chaynalganida shakarga aylanadigan donlarni bilishmaydi. Biroq, ularning faqat bir nechta farzandlari bor edi, chunki ularni ko’p yillar davomida ko’krak suti bilan boqishlari kerak edi. Ovchi-yig’uvchilar omon qolishlarini ta’minlash uchun kuniga ikki-to’rt soat kerak bo’lardi. Shunday qilib, ular juda ko’p “bo’sh vaqt” ga ega edi.
Ziroatchilar oilalari esa, aksincha, kun bo’yi og’ir mehnat qilishlari kerak edi. Ammo ular kattaroq oilalarni boqishlari va sezilarli darajada ko’proq farzand ko’rishlari mumkin edi. Ular manzilgohlarda yashardilar va mulkka egalik qilardilar. Agar ular kam ishlasa edilar, katta oilalarini boqa olmas edilar. Har holda mojarolar yuzaga kelganda, ovchilar ziroatchilarga foydasi bo’lmagan mintaqalarga ko’chib o’tardilar. Katta o’rmonlarda joy juda ko’p edi.
Migratsiya va g’oyalarni uzatish natijasida yuzaga kelgan o’zgarishlar
Genetik tahlillar orqali biz endi bilamizki, qishloq xo’jaligi Yevropaga taxminan 8000 yil oldin anatoliyalik ziroatchilarning ko’chishi tufayli kelgan. Ammo bu odamlar kimlar va ular qishloq xo’jaligini qayerdan bilishadi? Buni aniqlash uchun olimlar Analiya aholisining tarixdan oldingi 15000 yilgacha yoshda bo‘lgan skeletlarini tekshirishdi. Natija: anatoliyalik ziroatchilar ovchi-yig’uvchilarning bevosita avlodlari - ularning genofondi 7000 yildan ortiq vaqt davomida barqaror bo’lib kelgan. Shunday qilib, bu holatda mahalliy aholi yangi g’oyalar va madaniy usullarni o’zlashtirib, turmush tarzini o’zgartirdi.
Yangi muhit - yangi ko’rinish
18 000 yil oldin oxirgi sovuq davr tugagandan so’ng, keyingi ming yilliklar davomida qora tanli va ko’k ko’zli ovchi-yig’uvchilar Markaziy Evropada yashagan. Bu odamlar baliq va go’shtni iste’mol qiladilar va shunday qilib ko’p miqdorda D vitamini o’zlashtiradilar. Boshqa tomondan, 8000 yil oldin Anatoliyadan Yevropaga ko’chib kelgan ziroatchilar asosan o’simliklarni iste’mol qilgan va shuning uchun ularga D vitamini yetishmagan. Inson organizmi ham bu vitaminni mustaqil ravishda ishlab chiqarishi mumkin - ammo ultrabinafsha nurlari yetarli miqdorda po’stga kirsa. Biroq, shimoliy kengliklarda ultrabinafsha nurlari yetarli miqdorda faqat oq po’stga kirishi mumkin. Shunday qilib, oq po’st ziroatchilar orasida evolyutsion ustunlikka aylandi. Bundan tashqari, Afrikada shakllangan qora po’stni ultrabinafsha nurlaridan kuchli himoya qilish endi bu yerda unchalik muhim emas.
Lekin nega ko’k ko’zlar qoldi? Ularning hech qanda amaliy afzalliklari yo’q. Ehtimol, bu go’zallikning dastlabki idealidir va ko’k ko’zlari bo’lgan odamlar sheriklar sifatida ko’proq mashhur bo’lganmi?
Sut farq o’rnatadi
Sutemizuvchilar orasida faqat chaqaloqlar sutni hazm qila oladi. Ular sut shakari (laktoza)ni laktaza fermenti yordamida parchalaydi va shu tariqa uni o’zlashtira oladi. Voyaga etganida, ferment ishlab chiqarish to’xtaydi - bundan so’ng sut iste’mol qilish ovqat hazm qilish bilan bog’liq jiddiy muammolarga olib keladi. 4800 yil oldindashtdan kelgan muhojirlar Yevropaga katta qoramol podalarini keltirishdi. Chorvachilar yaxshi qo’shimcha oziq-ovqat manbaiga ega bo’lishgan: ular sutga toqat qilmasalar ham, undan foydalana olishgan. Buning sababi shundaki, ular sutni kefir, yogurt yoki pishloq kabi laktozasiz mahsulotlarga qayta ishlash texnologiyasini ishlab chiqdilar.
Keyinchalik evolyutsion tasodifiylik kuchga kirdi: ba’zi odamlarda ulg’ayganida laktaza fermentini ishlab chiqarishni to’xtatadigan gen o’zgardi. Shunday qilib, kattalar endi sut icha oladigan bo’lishdi. Markaziy Evropada bu “laktozaga bardoshlik” mutatsiyasi yaylovlar xo’jaligi bilan birga - va hayratda qoldiradigan tezlikda tarqaldi! Bugungi kunda Germaniyada aholining qariyb 85 foizi sutga toqat qiladi, Xitoyda esa atigi besh foiz.
Tishlar nima haqida ma’lumot beradi?
Qachon va qayerda odamlar sutni o’z oziq-ovqat miqdori va tarkibiga kiritishni va tizimli ravishda sut mahsulotlarini ishlab chiqarishni boshladilar? Yenadagi Maks Plank Jamiyati Insoniyat tarixi instituti tadqiqot guruhi rahbari Kristina Varinner buni aniqlashga intilmoqda. Buning uchun u qadimgi tishlarning toshi ustida tadqiqot olib bormoqda. U tishlarga o‘tirib qoladigan toshga aylangan qatlam ichida ham bakteriyalarning DNK sini ham sut oqsillarini aniqlaydi. Zardob oqsili (beta-laktoglobulin) ayniqsa qiziqarlidir. U, masalan, qo’ylar, sigirlar va echkilar sutida uchraydi - lekin inson ona sutida emas. Uning aminokislotalar ketma-ketligi hayvonlarning turlariga bog’liq ravishda farq qiladi. Tadqiqotchilar hatto qaysi sut qayerda va qachon qayta ishlanganligini ham ko‘rishlari mumkin.
Hech narsa sababsiz bo’lmaydi
Ziroatchilik odamlarga ko’p foyda keltiradi, lekin yangi turmush tarzi ham qimmatga tushadi: yuqumli kasalliklar davri boshlandi! Odamlarning katta guruhlari bir-biriga yaqin yashaydilar va uy hayvonlari, shuningdek, burgalar va kalamushlar kabi parazitlar bilan aloqada bo’lishadi.
Bugungi kunda paleogenetiklarga o’latning bir nechta qo’zg’atuvchilari ma’lum, ularning yoshi deyarli 5000 yilni tashkil etadi. Ammo kasallik qayerdan kelgan? Dashtlar aholisi o’latni otlari bilan birga Markaziy Evropaga olib kelishganmi yoki u yerda kasallik allaqachon mavjud bo’lganmi? Bu savolga javob berish qiyin. 5500 yildan 4800 yilgacha bo’lgan zamon oralig’ida Yevropada juda kam skelet qoldiqlari saqlanib qolgan - ehtimol o’sha paytda vabo avj olgani va odamlar o’liklarini yoqib yuborganlari uchunmi? Dasht aholisi cho’l joylarga ko’chib o’tganmi? Buni Yevropada yashovchi ziroatchilar va cho‘ponlar o‘rtasida harbiy to‘qnashuvlar haqida deyarli hech qanday dalillar yo‘qligi ham tasdiqlaydi.
Inqilobning boshqa tomoni
Ovchi-yig’uvchilar madaniyatidan qishloq xo’jaligi va chorvachilikka o’tish kasalliklarning yangi qo’zg’atuvchilarining paydo bo’lishiga yordam bergan – tadqiqotchilar uzoq vaqtdan beri taxmin qilishgan. 2019-yilda ular buni birinchi marta isbotlay oldilar: yoshi 6500 yilgacha bo‘lgan odam qoldiqlarini keng ko‘lamli o‘rganish davomida bir necha ming yil yoshlik Salmonella shtammlarining genetik materialini qayta tiklash mumkin bo‘ldi. Ziroatchilar va chorvadorlarning suyaklarida topilgan Salmonellalar Paratyphi C bakterial shtammining o’tmishdoshi bo’lib, faqat odamlarga yuqqan va tifga o’xshash alomatlarni keltirib chiqargan. Tarixiy Salmonellalar, aksincha, hali unchalik tanlovchan bo’lmagan va odamlarga ham, hayvonlarga ham yuqqan.
