ენა ადამიანის თავისებურებაა
ენების ათვისება განსაკუთრებით ადვილია დაახლოებით ერთი წლის ასაკში და სქესობრივ მომწიფებამდე. ამის შემდეგ თანდათან მცირდება ენების სწავლის უნარი. მაგრამ უფროსებსაც კი, სურვილის შემთხვევაში, შეუძლიათ ძალიან კარგად ისწავლონ ახალი ენა – ეს აჩვენა მეცნიერულმა კვლევამ.
ენის დასამუშავებლად, ტვინის რამდენიმე უბანმა მჭიდროდ უნდა იმუშაოს ერთმანეთთან. ზოგიერთი მათგანი მნიშვნელოვანია წინადადებების ან გრამატიკის აგებისთვის, ზოგიც სიტყვების მნიშვნელობისთვის. ეს ადვილად შესამჩნევია მცირეწლოვან ბავშვებში: ნერვული ბოჭკოების შეკვრა, რომლებიც აკავშირებენ ტვინის სხვადასხვა ნაწილს, საინფორმაციო მაგისტრალების მსგავსად, მხოლოდ თანდათან ვითარდება. ამიტომ ბავშვებს მხოლოდ თანდათანობით შეუძლიათ რთული წინადადებების გაგება ან დამოუკიდებლად შედგენა. ამავდროულად, სწავლის ტემპი განსხვავებულია: მაშინ, როცა ზოგიერთი ბავშვი პირველ სიტყვებს რვა თვეში წარმოთქვამს, სხვები ლაპარაკს მხოლოდ ორ წელზე მეტს იწყებენ.
ენა ქმნის ადამიანს
ლაიფციგის მაქს პლანკის საზოგადოების შემეცნებითი და ტვინის მეცნიერებათა ინსტიტუტის დირექტორის, ანჟელა ფრიდერიჩისთვის, ენა არის ის, რაც ახასიათებს ადამიანს. ზოგიერთ ცხოველს, როგორიცაა მაიმუნი ან ძაღლი, შეუძლია ისწავლოს ცალკეული სიტყვების მნიშვნელობა, მაგრამ მხოლოდ ადამიანს შეუძლია ლოგიკურად დააკავშიროს მეტყველების ნაწილები დადგენილი წესების შესაბამისად. ანჟელა ფრიდერიჩი და მისი თანამშრომლები, პირველ რიგში, იკვლევენ ტვინის მომწიფებას, რომელიც გადამწყვეტ როლს თამაშობს მეტყველების განვითარებაში. ეს გამოწვეულია იმით, რომ ტვინის ცალკეული ნაწილები, რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან ენაზე, სხვადასხვა სიჩქარით ვითარდება. დაახლოებით სამ წლამდე ჩვენი მეტყველების ცენტრი არის ეგრეთ წოდებული ვერნიკეს არე (მეტყველების გაგება) თავის ტვინის საფეთქლის წილში. მხოლოდ ამის შემდეგ თანდათან ემატება ტვინის მეორე ცენტრალური სამეტყველო ცენტრი: ბროკას უბანი (მეტყველების გამომუშავება) თავის ტვინის შუბლის არეში. ახლა ბევრად უფრო მნიშვნელოვანი, რთული წინადადებების აგებაა შესაძლებელი. მაგრამ კიდევ მრავალი წელია საჭირო, იმისათვის რომ ტვინის ორ რეგიონს შორის შემაერთებელი კავშირები სრულად განვითარდეს. მხოლოდ სქესობრივი მომწიფების ბოლოს შეგვიძლია გავიგოთ რთული ფორმულირებები ისე სწრაფად, როგორც მარტივი.
ენა ქმნის ადამიანს
ლაიფციგის მაქს პლანკის საზოგადოების შემეცნებითი და ტვინის მეცნიერებათა ინსტიტუტის დირექტორის, ანჟელა ფრიდერიჩისთვის, ენა არის ის, რაც ახასიათებს ადამიანს. ზოგიერთ ცხოველს, როგორიცაა მაიმუნი ან ძაღლი, შეუძლია ისწავლოს ცალკეული სიტყვების მნიშვნელობა, მაგრამ მხოლოდ ადამიანს შეუძლია ლოგიკურად დააკავშიროს მეტყველების ნაწილები დადგენილი წესების შესაბამისად. ანჟელა ფრიდერიჩი და მისი თანამშრომლები, პირველ რიგში, იკვლევენ ტვინის მომწიფებას, რომელიც გადამწყვეტ როლს თამაშობს მეტყველების განვითარებაში. ეს გამოწვეულია იმით, რომ ტვინის ცალკეული ნაწილები, რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან ენაზე, სხვადასხვა სიჩქარით ვითარდება. დაახლოებით სამ წლამდე ჩვენი მეტყველების ცენტრი არის ეგრეთ წოდებული ვერნიკეს არე (მეტყველების გაგება) თავის ტვინის საფეთქლის წილში. მხოლოდ ამის შემდეგ თანდათან ემატება ტვინის მეორე ცენტრალური სამეტყველო ცენტრი: ბროკას უბანი (მეტყველების გამომუშავება) თავის ტვინის შუბლის არეში. ახლა ბევრად უფრო მნიშვნელოვანი, რთული წინადადებების აგებაა შესაძლებელი. მაგრამ კიდევ მრავალი წელია საჭირო, იმისათვის რომ ტვინის ორ რეგიონს შორის შემაერთებელი კავშირები სრულად განვითარდეს. მხოლოდ სქესობრივი მომწიფების ბოლოს შეგვიძლია გავიგოთ რთული ფორმულირებები ისე სწრაფად, როგორც მარტივი.
მუსიკასა და ენას ბევრი საერთო აქვს. მაქს პლანკის ემპირიული ესთეტიკის ინსტიტუტის ნეიროფსიქოლოგ დანიელა სამლერის აზრით, ეს ვლინდება, მაგალითად, როდესაც დედა შვილს სიმღერას უმღერის ან გარკვეული გზით ესაუბრება მას. ბავშვს ესმის ის გრძნობები, რაც ამ მელოდიაშია გადმოცემული. როგორც ენაში, ყოველი კულტურის მუსიკაში არის ბგერებისა და თანხმოვნების მკაფიო თანმიმდევრობა - სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, „გრამატიკა“. როდესაც მუსიკოსები არღვევენ ამ წესებს, ტვინის იგივე უბნები აქტიურდება, როგორც წინადადებაში გრამატიკული შეცდომით.
ენისა და მუსიკის საშუალებით ადამიანებმა გამოიმუშავეს კომუნიკაციის ორი გზა, რომელიც არცერთ ცოცხალ არსებას არ აქვს. დანიელა სამლერი დარწმუნებულია, რომ ამის მიზეზი ტვინში ინფორმაციის დამუშავებაა. ამიტომ, მისი კვლევითი ჯგუფი სწავლობს მეტყველების მელოდიის მნიშვნელობას ჩვენს კომუნიკაციაში, ასევე, თუ როგორ აღვიქვამთ მელოდიებს მუსიკაში.
ენა გენებშია
ზოგიერთი ადამიანი კარგად გამოხატავს საკუთარ აზრებს ვერბალურ დონეზე და ადვილად სწავლობს უცხო ენებს. სხვებისთვის ეს ბევრად უფრო რთულია. ეს გარემოზეც არის დამოკიდებული, მაგრამ მეტყველებისა და ენის განვითარების წინაპირობა ჩვენს გენეტიკაშია. მნიშვნელოვან როლს ასრულებს FOXP2 გენი, რომელიც აღმოაჩინა საიმონ ფიშერმა 1998 წელს და ხშირად მოიხსენიება როგორც “მეტყველების გენი“. თუმცა, შესაძლოა, ეს არ იყოს მეტყველების განვითარების ერთადერთი წინაპირობა, ვინაიდან FOXP2 ასევე გვხვდება მაიმუნებში, მღრღნელებში, ფრინველებში და თევზებშიც კი. დღეს ცნობილია, რომ FOXP2 არის ე.წ. ტრანსკრიფციის ფაქტორი. ის არეგულირებს 1000-მდე სხვა გენის აქტივობას ნეირობიოლოგიურ ქსელში. ამრიგად, არ არსებობს ერთიანი „მეტყველების გენი“ – მეტყველება ძალიან რთულია, თუნდაც გენეტიკურ დონეზე. ამრიგად, მაქს პლანკის საზოგადოების ფსიქოლინგვისტიკის ინსტიტუტის ფიშერის განყოფილების მკვლევარებს სურთ გაშიფრონ გენეტიკური და ნეირობიოლოგიური ქსელები, რომლებიც შესაძლებელს ხდის ენასა და მეტყველებას.
თანამშრომლობის პარტნიორი
|
|
